مفهوم مرگ در ادعیه صحیفه سجادیه
در کمتر دعایی از صحیفه کامله سجادیه یادی از عالم آخرت نشده است. دنیا و آخرت زوجی هستند که انسان باید نسبت خود را با آن دو بفهمد و معنای زندگی خود را در این میانه بیابد.
گروه فرهنگی مشرق- پاره ای از مکاتب فلسفی در روزگار ما، فلسفه خود را بر محور مرگ بنا کرده اند؛ اما مقصودشان به هیچ وجه این نبوده که آدمی را متوجه عوالم دیگری کنند. بی تردید یکی از تعلیمات مهم ادیان، توجه دادن انسان ها به مرگ است. یکی از عرصه ها در فرهنگ شیعی که فراوان به این مهم پرداخته، مضامین ادعیه است. این مقاله برآن است تا این مقوله را در صحیفه کامله سجادیه بررسی کند. این کتاب نگاهی مثبت به مرگ داشته، آن را امری مطلوب معرفی می نماید.
طرح مسئله
گرچه به یقین نمی دانیم جانوران از مرگ آگاهند یا نه، انسان یگانه آفریده زنده ای است که می داند باید بمیرد. حیوانات غریزه حفظ خویشتن را دارند؛ اما این تنها انسان است که نگرانی از مرگ، او را با تنش هایی مواجه ساخته است.(واینر، ۱۳۸۵:۳ / ۲۳۴۹) حقیقتی که هم زاد و هم نفس ماست، اینکه هر دمی که فرو می بریم، در عین آنکه ممّد حیات است، قدمی ما را به مرگ نزدیک می نماید. مرگ از آغاز حیات طبیعی به طور تدریجی شروع می شود و پیوسته ادامه دارد تا اینکه مختصر پیوندی را که با عالم طبیعت باقی مانده، قطع کند؛ همچون رابطه میوه با درخت که به تدریج کم می شود و فقط رابطه ضعیفی با ساقه دارد تا سرانجام با یک حرکت مختصر، آن اتصال و رابطه هم بریده می شود.
به تعبیر ابوسعید ابوالخیر، مرگ و زندگی، آدمی را از دو سو محصور خود ساخته اند و عنان هیچ کدام در اختیار ما نیست:
القصه پی شکست ها بسته صفی
مرگ ازطرفی و زندگی ازطرفی
حیات و مرگ چنان در هم آمیخته اند که هریک با دیگری معرفی می شود. این آمیختگی را مولوی چنین به نظم کشیده است:
چند گویی این جهان و آن جهان
آن جهان بین وین جهان آمیخته
مرگ پدیده بیگانه ای نیست که از بیرون به قلمرو حیات ما عارض گردد؛ بلکه ذاتی این زندگانی است. به تعبیر هایدگر، هستی انسان آغشته به نیستی است. مرگ یک قانون کلی است که از همان ابتدای حیات با زندگی پیوسته است.(معتمدی، ۱۳۷۲:۶)
مرگ در ساحت اندیشه ها
آگاهی از مرگ را چه حاصل تجربه بدانیم آن چنان که ولتر می گفت و چه دریافت شهودی آن طور که ماکس شلر اعتقاد داشت حقیقتی است که توان انکار آن را نداریم. قطعیت مرگ، اندیشه بشر را به خود مشغول ساخته است. فیلسوفان، هنرمندان و… این دل مشغولی را در آثار خود به گونه ای آشکار نموده اند. از میان ۱۲۶ عبارت شناخته شده ای که از هراکلیت به جای مانده، ۱۶ عبارت آن مربوط به مرگ است.(واینر، ۱۳۸۵:۳ / ۲۳۵۲)
با این حال، کمتر شخصی است که با مرگ آگاهی زندگی نماید. آدمی در ژرفای تفکر خود، مرگ را تنها برای غیر خود باور دارد. این در صورتی است که مرگ، امری عمومی و استثناناپذیر است. به بیان امیرمؤمنان، مرگ امر فراگیری است که برای هرکس به صورت خاص رخ می دهد.(نهج البلاغه، خ ۱۶۶)
با اینکه سیلی محکم مرگ حتی بودا را از خواب عیش و ناز بیدار ساخت، بشر از دیرباز سعی بر نادیده انگاشتن و غفلت از آن دارد. رواقیون اولین متفکرانی بودند که سعی در حل این معمای پیچیده داشتند؛ اما این حل و دیگر راه حل ها(وکیلی، ۱۳۸۳:۳۹ ۳۸) بیشتر پاک کردن صورت مسئله بود تا راهی برای حل این مسئله. به تعبیر حاکم بزرگ در رساله آکسیوخوس، این سعی ها در جهت حل مشکل مرگ، ژاژخاییِ سطحی است که تنها می تواند پسربچه ها را تحت تأثیر قرار دهد.(واینر، ۱۳۸۵:۳ / ۲۳۵۲)
این مواجهه در عصر رنسانس صورت قوی تری یافت. انسان مدرنِ در پیِ دغدغه توسعه، بیش از آنکه به مرگ بیندیشد، به زندگی توجه داشت. او به جای پاسخ به سؤال «چرا انسان هست؟» سعی در پاسخ به نحوه زیستن آدمی در دنیا داشت.(صنعتی، ۱۳۸۴:۵۶)
به اعتقاد فیلپ اریه، در دوران مدرن مثل گذشته، دیگر گورستان ها را در دل شهرها قرار نداده اند؛ بلکه برای دور کردن از خود، آنها را به خارج شهر برده اند تا فراموش شان کنیم.(اباذری، ۱۳۸۸:۶) در مقابل، انسان شرقی روی از این سؤال برنتافته است. او گرچه به تعبیر امیرالمؤمنین(ع)، نتوانسته راز سر به مهر مرگ را(نهج البلاغه، خ ۱۴۹) بگشاید، از سؤال نیز رخ نپوشیده است؛ زیرا معنای زندگی را در مرگ جستجو می کند. او مرگ را همچون قافیه می داند که گرچه در پایان بیت می آید، همه بیت زیبایی خود را از آن اخذ می کند.
مرگ در نگاه ادیان
یکی از تعلیمات مهم ادیان به ویژه دین مبین اسلام توجه دادن به مرگ است. به تعبیر مولوی، انبیا انسان ها را مرغ مرگ اندیش کرده و از طوطی نقل و شکر بودن رهانیده اند.(مولوی، ۱۳۷۴: د ۳ / ب ۲۹۹۴)
در ادیان الهی، مرگ ضمن آنکه برای حیات جمعی ما ضرورت دارد و بدون آن حیات نیز به بن بست می رسد،(محمدی ری شهری، ۱۳۸۵:۴ / ۲۹۵۵) معنابخش زندگانی ما نیز هست. تعابیر زیبایی از مرگ، همچون بوی خوش یا حمام آب گرم و…(صدوق، ۱۴۱۸:۲۸۹ ۲۸۸) نشانگر نگاه ویژه به این حقیقت است.
ما با مرگ به مثابه حقیقتی غیرمنتظره برخورد کرده ایم و اگر آن را برنامه زندگی می شمردیم، توان روبه رویی با این حقیقت برای ما فراهم تر بود. روش تربیتی برخی از عرفای بزرگ نیز توجه به حقیقت مرگ بوده است.(صداقت، ۱۳۸۵:۴۰) این برداشت از مرگ در جای جای تاریخ اسلام، صحنه هایی هنری در عرصه ایثار و فداکاری به نمایش گذاشته است.(بنگرید به: نهج البلاغه، ن ۳۱، رازی، ۱۴۰۴:۳ / ۱۹۰) با همین نگاه است که تلخی مرگ را در ترس از آن دانسته اند.(میرداماد، ۱۳۵۶:۴۷۹)
توجه به حقیقت مرگ به معنای از دست دادن زندگی حاضر و نادیده گرفتن آن نمی باشد؛ بلکه به آن معناست که در حیات جسمانی خود، شیوه ای دیگر را به کار بندیم و همین زندگی گذرا و محدود را به گونه ای دیگر ببینیم و بفهمیم.(مجلسی، ۱۴۰۰:۷ / ۳۲۱)
تبیین جایگاه این مفهوم در ادعیه شیعه می طلبد که جستجویی در صحیفه کامله سجادیه داشته باشیم و جایگاه مرگ و مرگ اندیشی را در کلام آن امام همام بیابیم و از منظر آن حضرت به این حقیقت نظاره کنیم. برای فهم بهتر کلمات ایشان، ابتدا واژه «موت» را در لغت و کاربرد قرآن کریم می کاویم. این امر ازآن روست که رابطه میان قرآن و سنت رابطه ای دوسویه است و محکمات هریک از این دو منبع می تواند متشابهات دیگری را تبیین کند.
ازاین رو ازسویی کلمات معصومین، شرح و بسط حقیقت قرآن کریم است و ازسوی دیگر، شناخت قرآن می تواند برای فهم کلمات آن بزرگواران راهگشا باشد تا در انتها بتوان تطابق و عدم تغایر را در میان بیانات این دو مشاهده کرد. برای دریافت بهتر جایگاه کلام معصوم به دیگر ادعیه آن امام هم نگاهی خواهیم داشت.
تبیین مفهومیِ مرگ
مرگ در زبان فارسی به معنای باطل شدن قوت حیوانی و حیات غریزی است.(دهخدا، ۱۳۸۵:۲ / ۲۸۴۶) موت در زبان عربی(شرتونی، ۱۳۸۵:۵ / ۲۸۲) و «death»(Wehnmeier, ۲۰۰۴:۳۲۲) در زبان انگلیسی هم بر این معنا دلالت دارند.
ابن فارس، ادیب بزرگ عرب، بر آن است که اصل معنای موت از دست رفتن قوه یک شیء است. این اصل را در تمامی کاربردها مانند زمین موات و… می توان مشاهده کرد. ازاین رو تمامی کاربردها به صورت استعمال حقیقی است.(ابن فارس، ۱۳۸۷:۹۳۰) از دیدگاه راغب اصفهانی، موت در زبان عربی به صورت وصف موجودات غیرجاندار به صورت مجازی نیز آمده است. وی برحسب انواع پنج گانه حیات، پنج مرگ را برمی شمرد.(راغب اصفهانی، ۱۴۳۰:۳۶۱)
به هرحال، این واژه در لغت و معنای عرفی و کاربردهای متفاوت آن بیشتر توصیف گر وجه عدمی است و فقدان و زوال را به همراه دارد؛ اما در فرهنگ قرآنی این لفظ به معنای زوال و فقدان محض نیست. طبق قرآن کریم، خدای تعالی مرگ و حیات را خلق کرده است.(ملک / ۲) علامه طباطبایی در توضیح آیه می نویسد:
زندگی یعنی اینکه موجود طوری باشد که حس و اراده داشته باشد و مرگ به معنای فقدان این دو ویژگی است؛ اما مرگ آن گونه که از آموزش های قرآنی برمی آید عبارت است از: انتقال از مرحله ای از زندگی به مرحله ای دیگر و این مطلب از این آیه استفاده می شود. بنابراین مانعی ندارد که آفرینش به مرگ نیز همچون زندگی تعلق گیرد.(۱۳۶۷:۱۹ / ۳۴۹)
البته برخی این آیه را به گونه دیگری تبیین کرده اند.(فاضل مقداد، ۱۳۸۴:۹۴)
با مطالعه قرآن کریم در زمینه مرگ روشن می شود که مرگ چیزی جز انتقال روح آدمی از عالم طبیعت به عوالم دیگر و بازگشت آن به سوی مبدأ هستی، یعنی خداوند سبحان نیست. قرآن کریم آشکارا این پندار را که مرگ، پایان هستی انسان است، برنمی تابد؛ بلکه آن را بازگشت به سوی خدا می داند.(قیامت / ۳۰)
مرگ در فرهنگ قرآنی برای آدمی قانونی حتمی و گریزناپذیر است.(نساء / ۷۸؛ انبیاء / ۳۴) بلکه از منظر قرآنی، چتر مرگ بر همه موجودات سایه افکنده است.(رحمن / ۲۷ ۲۶) مرگ تحولی بسیار عمیق و اساسی است که آدمی در آن حالت، شبیه افراد مست و ازخودبی خود می شود.(ق / ۱۹) در هنگام مرگ، روح آدمی به صورت کامل بازپس گرفته می شود. گیرنده آن گاهی خداوند(زمر / ۴۲) و در برخی آیات، فرشتگان(انعام / ۶۱) ذکر شده اند.
مرگ شباهت زیادی به خواب دارد. تفاوت آنها در این است که روح در هنگام مرگ دیگر به بدن باز نمی گردد.(زمر / ۴۲) گرفتن روح مؤمن و کافر یکسان نمی باشد. روح مؤمن با خوش آمدگویی(نحل / ۳۲) و روح کافر با شکنجه و عذاب(انفال / ۵۰) قبض می شود. این تفاوت به اختلاف در سیر حیات مادی مرتبط می شود.(مصطفوی، ۱۴۱۶:۱۱ / ۲۰۰)
زمان وقوع مرگ دوگونه است. اجل قطعی که «مسمی» خوانده می شود و قابل تقدیم و تأخیر نیست. دیگری اجل مشروط که «معلق» نامیده می شود که برحسب وقوع یا عدم وقوع شرط، قابل تقدیم و تأخیر است.(انعام / ۲۱؛ نوح / ۴ ۳)
سخن آخر آنکه در فرهنگ قرآنی، آدمی دو حیات و دو مرگ دارد. حیات دنیوی و حیات برزخی و مرگ دنیوی و مرگ برزخی.(مصطفوی، ۱۴۱۶:۱۱ / ۲۰۰ ۱۹۹)
مفهوم مرگ در ادعیه صحیفه سجادیه
در ادعیه معصومین از مرگ بسیار یاد شده است. این میزان ازآن روست که یاد مرگ، داروی غرور آدمی و تلقین عجزی است که یادآور خویشتن ما به ماست. معصومین با تلقین مکرر این حقیقت، سعی در تربیت نفس و انقیاد آدمی در مسیر بندگی داشته اند. این یاد، برکات فراوانی را درپی دارد که همه در پرتو شناخت واقعی ما از خود ماست.
پیش از آنکه به صحیفه کامله سجادیه بپردازیم، به جایگاه این مفهوم در دیگر دعاهای آن حضرت در صحیفه جامعه می پردازیم تا با مقایسه میان این دو مجموعه، شناخت دقیق تری از این مفهوم در صحیفه کامله فراهم آید.
امام سجاد(ع) در ادعیه فراوانی از مرگ و لحظه مردن یاد نموده اند. این موارد غیر از یادآوری عالم برزخ و قیامت است. شاید بتوان گفت دعایی نیست که آن حضرت یادی از مرگ و عوالم پس از آن نکرده باشند. تعابیر ایشان درباره مرگ به گونه ای است که بر جان و روح شنونده اثر فراوانی می گذارد. تعابیری همچون «آه و احزناه أنا المنقول إلی عسکر الموتی؛ آه و حزن که مرا به سوی اردوگاه مردگان می برند.»(۱۹۸ / ۴۱) یا عبارتی چون «و اعوذ بک… من میتة مثلاً؛ خدایا به تو از مرگی که همه را به اندیشه و عبرت فرا خواند، پناه می جویم.»(۲۷ / ۳) تنها خداوند نامیراست(۸۳ / ۱۱) و همه بندگان مقهور موت می باشند.(۱۰۵ / ۲) آن حضرت به مرگ یقین و باور قلبی دارد.(۲۴۵ / ۱)
ایشان در دعاهای فراوانی از لحظه ای که مرگ را مشاهده می کند، به خداوند پناه برده،(۲۰۷ / ۲) از خداوند می خواهد مرگ بهترین(۱۴۳ / ۳۸) و مبارک ترین مهمانی(۱۴۳ / ۳۸) باشد که با آن روبه رو می شود. وی از فتنه حیات و ممات به خداوند پناه برده(۱۳۸ / ۹) و سلامتی در مرگ و حیات را از پروردگار تقاضا می کند(۱۹۹ / ۳۹) و امید شفاعت هنگام مرگ را دارد.(۱۹۷ / ۸) ایشان از اینکه غافلانه جان دهد، هراسان است(۲ / ۲۲۵) و از اینکه مرگ را همواره در برابر خود می بیند، انتظار آرامش ندارد؛(۲۱۴ / ۱۰۵) زیرا تنها مرگ برای اضطراب و تشویش آدمی کفایت می کند؛ هرچند خود مرگ، مقدمه مصائبی عظیم تر است.(۸۲ / ۶) حضرت در ابیاتی این دلهره مرگ را که ویرانگر لذات است، این گونه به تصویر کشیده اند:
ألا لا و لکنا نفّر نفوسنا
و تشغلنا اللذات عما نحاذر
و کیف یلذ العیش من هو موقفٌ
سدیً مالنا بعد الممات مصادر
ایشان در این ابیات، به خوبی حیات مرگ آگاهانه و زندگی غافلانه را به تصویر کشیده اند.(۲۱۴ / ۱۰۸ ۱۰۶)
حضرت از خداوند می خواهد کلمات نورانی که بر زبان ما جاری می شود و عقاید حقیقی ما نوری باشد که در قبر و مرگ و حیات و بعثدستگیر ما گردد.(۲۰۰ / ۲)
این فرازها و عبارات مشابه که از دیگر دعاهای صحیفه نقل شده، به خوبی نشان دهنده آن است که ذکر مرگ در ادعیه بیشتر به عنوان امری جلالی بوده است و اسباب تنذیر و هشدار خواننده را درپی دارد. در این ادعیه، سعی بر تربیت و بیداری آدمی بوده تا خود را دریابد و در جمع توشه فضایل تلاش نماید. این سختی و هراسی که برای مرگ تصویر شده، امر عجیبی نیست و حقیقت مرگ جدایی و فراق است. گاهی یکی از اموال و خویشان آدمی از دست می رود و تا روزها و گاهی تا سال ها روح انسان را پریشان می سازد. با مرگ، تمامی تعلقات آدمی یکباره از او جدا می شود و او می ماند و حقیقت خویش که اگر اهل صلاح نباشد، همین دریافت یکباره حقیقت بسیار سنگین و هولناک است.(مدنی، ۱۴۲۷:۵ / ۳۵۱)
مرگ و یاد مرگ در صحیفه کامله سجادیه
در کمتر دعایی از صحیفه کامله سجادیه یادی از عالم آخرت نشده است. دنیا و آخرت زوجی هستند که انسان باید نسبت خود را با آن دو بفهمد و معنای زندگی خود را در این میانه بیابد.
پیش تر گفته شد که شأن اصلی دعا، تربیت نفس دعاکننده است. تربیت دینی مبتنی بر هستی شناسی و معرفت شناسی ویژه ای است و این شناسایی محدود به نظر نبوده، در عمل مؤمن انعکاس می یابد. در این نوع تربیت، بین نظر و عمل شکافی به چشم نمی خورد. علمی که عمل نزاید، جهل است.(نهج البلاغه، خ ۱۱۰)
می شناسیم برای اینکه تغییر کنیم و تغییر می کنیم تا هستی را بهتر دریابیم. ازهمین رو در تمامی ادعیه امام سجاد(ع) که سخن از سعادت بشری است، از نسبت آدمی با خدا و هستی نیز سخن به میان آمده است. آدمی با خدا و ابدیت معنا پیدا می کند و او منهای این دو حقیقت مرده است. درحقیقت مرگ خدا در این نگاه، مرگ آدمی را درپی دارد.
یکی از مسائلی که فراوان در صحیفه کامله به آن توجه شده، مرگ و نحوه مردن و یادآوری این حقیقت است؛ تا آنجاکه دعای مستقلی به آن اختصاص یافته است. دعای چهلم این کتاب شریف، زمزمه آن حضرت هنگام یاد مرگ یا وقتی است که خبر مرگ کسی را می شنیدند. این دعا با حجم اندک خود، خواننده را به فکری طولانی فرو می برد. همچنین گاهی از ماده «و ف ی» و مشتقات آن(۳۱ / ۳) و گاهی از تعبیر قبض(۲۰ / ۵) و تعبیرات دیگری که حکایت از مرگ دارد(۳۹ / ۲،۵۳ / ۵) استفاده شده است.
کاربرد مرگ در صحیفه کامله سجادیه منحصر به جانداران باشعور نمی باشد و برای شهرهای مرده نیز به کار رفته است. حضرت برای گشایش دل خود، خداوند را با یاد یکی از مظاهر قدرت الهی که احیای زمین های مرده است، می خواند.(۴۸ / ۱۳،۱۹ / ۳ ۲) همچنین از بین رفتن شعائر دینی را مرگ آنان شمرده است.(۴۷ / ۶۲) بلکه در تعبیری، تمام مخلوقان را چشاننده مرگ می داند.(۵۲ / ۵) آنان نیز که لقای خدا را نمی پسندند، از مرگ خلاصی نمی یابند.(۵۲ / ۳) حضرت این مرگ مکتوب را نزدیک به خود دانسته، آن را دور از خویش نمی داند(۵۳ / ۴،۴۲ / ۳) و سایه مرگ را پیوسته بر سر خود می بیند.(۵۲ / ۹ ۸)
ایشان خواستار یاد مداوم آن است، به صورتی که همیشه نصب العین وی باشد، نه به گونه یاد کوتاه مدت.(۴۰ / ۲) عمر هرکس میزان مشخصی دارد(۶ / ۱) که با روزهای زندگی به سوی آن گام برمی دارد(۶ / ۱) تا به ثواب یا عقاب الهی نائل گردد.(۶ / ۱)
حضرت در دعای ۴۲ صحیفه مرگ را به خوبی به تصویر کشیده، از خداوند می خواهد به برکت قرآن، مشکلات پیشِ روی آن را از میان بردارد. ایشان می فرماید:
خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و به برکت قرآن در وقت مرگ، دشواری جان کندن و سختی ناله و خرناسه های پیاپی در هنگام مرگ را بر ما آسان ساز. آن گاه که جان ها به گلوگاه ها رسد و گویند: کو پزشک معالج؟(یا کیست که این روح را بالا برد؟)
و فرشته مرگ از پس پرده های غیب برای گرفتن جان آشکار شود و جان را از کمان آرزوها با تیرهای وحشت جدایی نشانه رود و جامی زهرآلود از شوکران مرگ به او بنوشاند و وقت کوچیدن و رفتن ما به سرای آخرت نزدیک شود و اعمال بسان گردن بندی بر گردن ها بیاویزد و گورها تا موعد روز دیدار جایگاه ما قرار گیرد.(۴۲ / ۱۳)
در این بیان به زیبایی حالت بنده گرفتار در پنجه های مرگ به تصویر کشیده شده که تنها فریادرس او عمل صالح وی است.
آن حضرت در دعاهای متعدد، مردن مطلوب را با خواسته های خود در این رابطه ترسیم کرده اند. این خواسته ها گاهی به صورت ایجابی و گاهی سلبی است. این ویژگی ها عبارتند از:
۱. مرگ سعید؛ مرگی که زندگانی را طوری به پایان می برد که با رضایت و عنایت حق همراه است. چنین مرگی سعید و نیک بختانه است.(۴۷ / ۱۰۵)
۲. مرگ زیبا؛ مرگی که پیشاپیش و از سمت راست آن نوری در حرکت است. چنین مرگی به معنای درخواست زندگیِ پر از نور و زیبایی است.(۴۷ / ۱۱۷)
۳. انس با مرگ؛ ایشان از خداوند می خواهد اعمال صالحی داشته باشد و توشه ای از اعمال نیک فراهم آورد تا روز قیامت که هنگام ملاقات با ملکوت خود است، با یاد مرگ انس پیدا کنیم و بسان خویشاوندی به او عشق ورزیم.(۴۰ / ۳)
۴. مرگ با غفران و رحمت حق؛ حضرت از خداوند می خواهد مرگ برای او دربی از درب های مغفرت الهی و کلیدی از کلیدهای رحمت پروردگار باشد.(۴۰ / ۴)
۵. مرگ با سرور و عزت؛ ایشان از خداوند می خواهد با غم و اندوه نمیرد(۴۸ / ۱۴) و در هنگام دیدار مرگ، احساس خواری ننماید.(۴۰ / ۴)
۶. بر ملت و آیین اسلام مردن؛ ایشان دعا می کند بر دین الهی(۲۰ / ۱۷) و دین پیامبر او محمد مصطفی(ص)(۴۲ / ۲۰؛ ۳۱ / ۱۳) جان به جان آفرین تسلیم نماید.
۷. مرگی فارغ از دیون؛ بدهی پس از مرگ پیامدهایی دارد. حضرت از خداوند، رهایی از این تبعات را درخواست می کنند.(۳۰ / ۲)
۸. آمادگی برای مرگ؛ وی هم برای خود(۸ / ۸) و هم برای تابعان پیامبر تا روز قیامت مرگی با آمادگی تقاضا می کنند.(۴ / ۱۶)
۹. مرگ همراه با توبه پذیرفته شده؛ امام از خداوند می خواهد پایان آنچه را نویسندگان اعمال ما برمی شمرند، توبه ای پذیرفته شده قرار دهد که پس از آن ما را بر گناهی که انجام داده ایم، مؤاخذه نکند.(۱۱ / ۳) ایشان همچنین مرگ با حالت توبه خالصانه را تقاضا می نماید.(۱۲ / ۸)
۱۰. جان دادن با صدق؛ حضرت از خداوند می خواهند با حالت بندگی کامل دار فانی را وداع گوید.(۵۴ / ۴) ایشان نه تنها به فکر مرگ خویش است که به بهترین وجه انجام شود برای مردگان گذشته و آینده نیز طلب مغفرت می کند تا خداوند از گناهان آنان درگذرد؛(۴۵ / ۵۵) حتی برای بندگانی که آبروی آن حضرت را برده اند.(۳۹ / ۲)
۱۱. ختم به خیر گردیدن عمر.(۲۰ / ۲۸)
این خواسته ها به معنای بیزاری از حیات دنیوی نیست. در نگاه ایشان، عمر طولانی اگر با خشم خداوند، عمل ناشایست و حیات ناپاک عجین باشد، به هیچ وجه مطلوب نیست. حضرت در دعای مکارم الاخلاق از خداوند می خواهد:
و عمّرنی ما کان عمری بذله فی طاعتک فإذا کان عمری مرتعاً للشیطان فاقبضنی إلیک قبل أن یسبق مقتک إلیَّ أو یستحکم غضبک علیَّ.(۲۰ / ۵)
خداوندا تا هنگامی که عمر من مصروف طاعت توست، به من عمر ده. از آن هنگام که عمر من چراگاه شیطان شد، دیگر مرا به نزد خودت ببر، پیش از آنکه خشم تو به سوی من بشتابد یا غضب بر من مستولی شود.
ایشان نعمت حیات را تا زمانی که همراه با طاعت الهی باشد، نسیم الهی دانسته(۲۰ / ۱) و خواستار آن است که این عمر را در سپاس الهی صرف نماید(۱ / ۱۰ / ۱۱) و جسم و عمرش را در مسیر طاعت الهی به انجام رساند(۳۲ / ۲۸) و زندگی ستوده(۴۷ / ۱۰۵) و طیب(۴۷ / ۱۱۷) را دارا باشد. حضرت می گوید: «خداوندا ما را براساس سنت پیامبر زنده بدار.»(۴۲ / ۲۰) گو اینکه شخص بدون برپایی دین مبین مرده ای بیش نیست. ازهمین رو آن بزرگوار، عمری طولانی را برای فرزندان خود از خداوند طلب می نماید.(۲۵ / ۲)
نتیجه
با واکاوی مفهوم مرگ در دو مجموعه دعایی امام سجاد(ع) به نظر می رسد در صحیفه کامله سجادیه بیش از آنکه بر دهشت زایی مرگ تأکید گردد، سعی بر تصویرسازی مرگ مطلوب بوده است؛ مرگی که در آن حیات دنیوی با سعادت و ابدیت مقرون با رحمت و عفو الهی مورد انتظار است. چنین مردنی برای حضرت امری مطلوب است.
از این منظر، هیچ یک از مرگ و حیات مطلوبیت ذاتی ندارند؛ بلکه مطلوب، اطاعت و بندگی حق تعالی و در امان بودن از غضب اوست.
نکته دیگر آنکه، زندگی و مرگ در فرهنگ صحیفه بسان قرآن کریم اعم از زندگی و مرگ ظاهری است و حیات و ممات باطنی را نیز دربر می گیرد.
طرح مسئله
گرچه به یقین نمی دانیم جانوران از مرگ آگاهند یا نه، انسان یگانه آفریده زنده ای است که می داند باید بمیرد. حیوانات غریزه حفظ خویشتن را دارند؛ اما این تنها انسان است که نگرانی از مرگ، او را با تنش هایی مواجه ساخته است.(واینر، ۱۳۸۵:۳ / ۲۳۴۹) حقیقتی که هم زاد و هم نفس ماست، اینکه هر دمی که فرو می بریم، در عین آنکه ممّد حیات است، قدمی ما را به مرگ نزدیک می نماید. مرگ از آغاز حیات طبیعی به طور تدریجی شروع می شود و پیوسته ادامه دارد تا اینکه مختصر پیوندی را که با عالم طبیعت باقی مانده، قطع کند؛ همچون رابطه میوه با درخت که به تدریج کم می شود و فقط رابطه ضعیفی با ساقه دارد تا سرانجام با یک حرکت مختصر، آن اتصال و رابطه هم بریده می شود.
به تعبیر ابوسعید ابوالخیر، مرگ و زندگی، آدمی را از دو سو محصور خود ساخته اند و عنان هیچ کدام در اختیار ما نیست:
القصه پی شکست ها بسته صفی
مرگ ازطرفی و زندگی ازطرفی
حیات و مرگ چنان در هم آمیخته اند که هریک با دیگری معرفی می شود. این آمیختگی را مولوی چنین به نظم کشیده است:
چند گویی این جهان و آن جهان
آن جهان بین وین جهان آمیخته
مرگ پدیده بیگانه ای نیست که از بیرون به قلمرو حیات ما عارض گردد؛ بلکه ذاتی این زندگانی است. به تعبیر هایدگر، هستی انسان آغشته به نیستی است. مرگ یک قانون کلی است که از همان ابتدای حیات با زندگی پیوسته است.(معتمدی، ۱۳۷۲:۶)
مرگ در ساحت اندیشه ها
آگاهی از مرگ را چه حاصل تجربه بدانیم آن چنان که ولتر می گفت و چه دریافت شهودی آن طور که ماکس شلر اعتقاد داشت حقیقتی است که توان انکار آن را نداریم. قطعیت مرگ، اندیشه بشر را به خود مشغول ساخته است. فیلسوفان، هنرمندان و… این دل مشغولی را در آثار خود به گونه ای آشکار نموده اند. از میان ۱۲۶ عبارت شناخته شده ای که از هراکلیت به جای مانده، ۱۶ عبارت آن مربوط به مرگ است.(واینر، ۱۳۸۵:۳ / ۲۳۵۲)
با این حال، کمتر شخصی است که با مرگ آگاهی زندگی نماید. آدمی در ژرفای تفکر خود، مرگ را تنها برای غیر خود باور دارد. این در صورتی است که مرگ، امری عمومی و استثناناپذیر است. به بیان امیرمؤمنان، مرگ امر فراگیری است که برای هرکس به صورت خاص رخ می دهد.(نهج البلاغه، خ ۱۶۶)
با اینکه سیلی محکم مرگ حتی بودا را از خواب عیش و ناز بیدار ساخت، بشر از دیرباز سعی بر نادیده انگاشتن و غفلت از آن دارد. رواقیون اولین متفکرانی بودند که سعی در حل این معمای پیچیده داشتند؛ اما این حل و دیگر راه حل ها(وکیلی، ۱۳۸۳:۳۹ ۳۸) بیشتر پاک کردن صورت مسئله بود تا راهی برای حل این مسئله. به تعبیر حاکم بزرگ در رساله آکسیوخوس، این سعی ها در جهت حل مشکل مرگ، ژاژخاییِ سطحی است که تنها می تواند پسربچه ها را تحت تأثیر قرار دهد.(واینر، ۱۳۸۵:۳ / ۲۳۵۲)
این مواجهه در عصر رنسانس صورت قوی تری یافت. انسان مدرنِ در پیِ دغدغه توسعه، بیش از آنکه به مرگ بیندیشد، به زندگی توجه داشت. او به جای پاسخ به سؤال «چرا انسان هست؟» سعی در پاسخ به نحوه زیستن آدمی در دنیا داشت.(صنعتی، ۱۳۸۴:۵۶)
به اعتقاد فیلپ اریه، در دوران مدرن مثل گذشته، دیگر گورستان ها را در دل شهرها قرار نداده اند؛ بلکه برای دور کردن از خود، آنها را به خارج شهر برده اند تا فراموش شان کنیم.(اباذری، ۱۳۸۸:۶) در مقابل، انسان شرقی روی از این سؤال برنتافته است. او گرچه به تعبیر امیرالمؤمنین(ع)، نتوانسته راز سر به مهر مرگ را(نهج البلاغه، خ ۱۴۹) بگشاید، از سؤال نیز رخ نپوشیده است؛ زیرا معنای زندگی را در مرگ جستجو می کند. او مرگ را همچون قافیه می داند که گرچه در پایان بیت می آید، همه بیت زیبایی خود را از آن اخذ می کند.
مرگ در نگاه ادیان
یکی از تعلیمات مهم ادیان به ویژه دین مبین اسلام توجه دادن به مرگ است. به تعبیر مولوی، انبیا انسان ها را مرغ مرگ اندیش کرده و از طوطی نقل و شکر بودن رهانیده اند.(مولوی، ۱۳۷۴: د ۳ / ب ۲۹۹۴)
در ادیان الهی، مرگ ضمن آنکه برای حیات جمعی ما ضرورت دارد و بدون آن حیات نیز به بن بست می رسد،(محمدی ری شهری، ۱۳۸۵:۴ / ۲۹۵۵) معنابخش زندگانی ما نیز هست. تعابیر زیبایی از مرگ، همچون بوی خوش یا حمام آب گرم و…(صدوق، ۱۴۱۸:۲۸۹ ۲۸۸) نشانگر نگاه ویژه به این حقیقت است.
ما با مرگ به مثابه حقیقتی غیرمنتظره برخورد کرده ایم و اگر آن را برنامه زندگی می شمردیم، توان روبه رویی با این حقیقت برای ما فراهم تر بود. روش تربیتی برخی از عرفای بزرگ نیز توجه به حقیقت مرگ بوده است.(صداقت، ۱۳۸۵:۴۰) این برداشت از مرگ در جای جای تاریخ اسلام، صحنه هایی هنری در عرصه ایثار و فداکاری به نمایش گذاشته است.(بنگرید به: نهج البلاغه، ن ۳۱، رازی، ۱۴۰۴:۳ / ۱۹۰) با همین نگاه است که تلخی مرگ را در ترس از آن دانسته اند.(میرداماد، ۱۳۵۶:۴۷۹)
توجه به حقیقت مرگ به معنای از دست دادن زندگی حاضر و نادیده گرفتن آن نمی باشد؛ بلکه به آن معناست که در حیات جسمانی خود، شیوه ای دیگر را به کار بندیم و همین زندگی گذرا و محدود را به گونه ای دیگر ببینیم و بفهمیم.(مجلسی، ۱۴۰۰:۷ / ۳۲۱)
تبیین جایگاه این مفهوم در ادعیه شیعه می طلبد که جستجویی در صحیفه کامله سجادیه داشته باشیم و جایگاه مرگ و مرگ اندیشی را در کلام آن امام همام بیابیم و از منظر آن حضرت به این حقیقت نظاره کنیم. برای فهم بهتر کلمات ایشان، ابتدا واژه «موت» را در لغت و کاربرد قرآن کریم می کاویم. این امر ازآن روست که رابطه میان قرآن و سنت رابطه ای دوسویه است و محکمات هریک از این دو منبع می تواند متشابهات دیگری را تبیین کند.
ازاین رو ازسویی کلمات معصومین، شرح و بسط حقیقت قرآن کریم است و ازسوی دیگر، شناخت قرآن می تواند برای فهم کلمات آن بزرگواران راهگشا باشد تا در انتها بتوان تطابق و عدم تغایر را در میان بیانات این دو مشاهده کرد. برای دریافت بهتر جایگاه کلام معصوم به دیگر ادعیه آن امام هم نگاهی خواهیم داشت.
تبیین مفهومیِ مرگ
مرگ در زبان فارسی به معنای باطل شدن قوت حیوانی و حیات غریزی است.(دهخدا، ۱۳۸۵:۲ / ۲۸۴۶) موت در زبان عربی(شرتونی، ۱۳۸۵:۵ / ۲۸۲) و «death»(Wehnmeier, ۲۰۰۴:۳۲۲) در زبان انگلیسی هم بر این معنا دلالت دارند.
ابن فارس، ادیب بزرگ عرب، بر آن است که اصل معنای موت از دست رفتن قوه یک شیء است. این اصل را در تمامی کاربردها مانند زمین موات و… می توان مشاهده کرد. ازاین رو تمامی کاربردها به صورت استعمال حقیقی است.(ابن فارس، ۱۳۸۷:۹۳۰) از دیدگاه راغب اصفهانی، موت در زبان عربی به صورت وصف موجودات غیرجاندار به صورت مجازی نیز آمده است. وی برحسب انواع پنج گانه حیات، پنج مرگ را برمی شمرد.(راغب اصفهانی، ۱۴۳۰:۳۶۱)
به هرحال، این واژه در لغت و معنای عرفی و کاربردهای متفاوت آن بیشتر توصیف گر وجه عدمی است و فقدان و زوال را به همراه دارد؛ اما در فرهنگ قرآنی این لفظ به معنای زوال و فقدان محض نیست. طبق قرآن کریم، خدای تعالی مرگ و حیات را خلق کرده است.(ملک / ۲) علامه طباطبایی در توضیح آیه می نویسد:
زندگی یعنی اینکه موجود طوری باشد که حس و اراده داشته باشد و مرگ به معنای فقدان این دو ویژگی است؛ اما مرگ آن گونه که از آموزش های قرآنی برمی آید عبارت است از: انتقال از مرحله ای از زندگی به مرحله ای دیگر و این مطلب از این آیه استفاده می شود. بنابراین مانعی ندارد که آفرینش به مرگ نیز همچون زندگی تعلق گیرد.(۱۳۶۷:۱۹ / ۳۴۹)
البته برخی این آیه را به گونه دیگری تبیین کرده اند.(فاضل مقداد، ۱۳۸۴:۹۴)
با مطالعه قرآن کریم در زمینه مرگ روشن می شود که مرگ چیزی جز انتقال روح آدمی از عالم طبیعت به عوالم دیگر و بازگشت آن به سوی مبدأ هستی، یعنی خداوند سبحان نیست. قرآن کریم آشکارا این پندار را که مرگ، پایان هستی انسان است، برنمی تابد؛ بلکه آن را بازگشت به سوی خدا می داند.(قیامت / ۳۰)
مرگ در فرهنگ قرآنی برای آدمی قانونی حتمی و گریزناپذیر است.(نساء / ۷۸؛ انبیاء / ۳۴) بلکه از منظر قرآنی، چتر مرگ بر همه موجودات سایه افکنده است.(رحمن / ۲۷ ۲۶) مرگ تحولی بسیار عمیق و اساسی است که آدمی در آن حالت، شبیه افراد مست و ازخودبی خود می شود.(ق / ۱۹) در هنگام مرگ، روح آدمی به صورت کامل بازپس گرفته می شود. گیرنده آن گاهی خداوند(زمر / ۴۲) و در برخی آیات، فرشتگان(انعام / ۶۱) ذکر شده اند.
مرگ شباهت زیادی به خواب دارد. تفاوت آنها در این است که روح در هنگام مرگ دیگر به بدن باز نمی گردد.(زمر / ۴۲) گرفتن روح مؤمن و کافر یکسان نمی باشد. روح مؤمن با خوش آمدگویی(نحل / ۳۲) و روح کافر با شکنجه و عذاب(انفال / ۵۰) قبض می شود. این تفاوت به اختلاف در سیر حیات مادی مرتبط می شود.(مصطفوی، ۱۴۱۶:۱۱ / ۲۰۰)
زمان وقوع مرگ دوگونه است. اجل قطعی که «مسمی» خوانده می شود و قابل تقدیم و تأخیر نیست. دیگری اجل مشروط که «معلق» نامیده می شود که برحسب وقوع یا عدم وقوع شرط، قابل تقدیم و تأخیر است.(انعام / ۲۱؛ نوح / ۴ ۳)
سخن آخر آنکه در فرهنگ قرآنی، آدمی دو حیات و دو مرگ دارد. حیات دنیوی و حیات برزخی و مرگ دنیوی و مرگ برزخی.(مصطفوی، ۱۴۱۶:۱۱ / ۲۰۰ ۱۹۹)
مفهوم مرگ در ادعیه صحیفه سجادیه
در ادعیه معصومین از مرگ بسیار یاد شده است. این میزان ازآن روست که یاد مرگ، داروی غرور آدمی و تلقین عجزی است که یادآور خویشتن ما به ماست. معصومین با تلقین مکرر این حقیقت، سعی در تربیت نفس و انقیاد آدمی در مسیر بندگی داشته اند. این یاد، برکات فراوانی را درپی دارد که همه در پرتو شناخت واقعی ما از خود ماست.
پیش از آنکه به صحیفه کامله سجادیه بپردازیم، به جایگاه این مفهوم در دیگر دعاهای آن حضرت در صحیفه جامعه می پردازیم تا با مقایسه میان این دو مجموعه، شناخت دقیق تری از این مفهوم در صحیفه کامله فراهم آید.
امام سجاد(ع) در ادعیه فراوانی از مرگ و لحظه مردن یاد نموده اند. این موارد غیر از یادآوری عالم برزخ و قیامت است. شاید بتوان گفت دعایی نیست که آن حضرت یادی از مرگ و عوالم پس از آن نکرده باشند. تعابیر ایشان درباره مرگ به گونه ای است که بر جان و روح شنونده اثر فراوانی می گذارد. تعابیری همچون «آه و احزناه أنا المنقول إلی عسکر الموتی؛ آه و حزن که مرا به سوی اردوگاه مردگان می برند.»(۱۹۸ / ۴۱) یا عبارتی چون «و اعوذ بک… من میتة مثلاً؛ خدایا به تو از مرگی که همه را به اندیشه و عبرت فرا خواند، پناه می جویم.»(۲۷ / ۳) تنها خداوند نامیراست(۸۳ / ۱۱) و همه بندگان مقهور موت می باشند.(۱۰۵ / ۲) آن حضرت به مرگ یقین و باور قلبی دارد.(۲۴۵ / ۱)
ایشان در دعاهای فراوانی از لحظه ای که مرگ را مشاهده می کند، به خداوند پناه برده،(۲۰۷ / ۲) از خداوند می خواهد مرگ بهترین(۱۴۳ / ۳۸) و مبارک ترین مهمانی(۱۴۳ / ۳۸) باشد که با آن روبه رو می شود. وی از فتنه حیات و ممات به خداوند پناه برده(۱۳۸ / ۹) و سلامتی در مرگ و حیات را از پروردگار تقاضا می کند(۱۹۹ / ۳۹) و امید شفاعت هنگام مرگ را دارد.(۱۹۷ / ۸) ایشان از اینکه غافلانه جان دهد، هراسان است(۲ / ۲۲۵) و از اینکه مرگ را همواره در برابر خود می بیند، انتظار آرامش ندارد؛(۲۱۴ / ۱۰۵) زیرا تنها مرگ برای اضطراب و تشویش آدمی کفایت می کند؛ هرچند خود مرگ، مقدمه مصائبی عظیم تر است.(۸۲ / ۶) حضرت در ابیاتی این دلهره مرگ را که ویرانگر لذات است، این گونه به تصویر کشیده اند:
ألا لا و لکنا نفّر نفوسنا
و تشغلنا اللذات عما نحاذر
و کیف یلذ العیش من هو موقفٌ
سدیً مالنا بعد الممات مصادر
ایشان در این ابیات، به خوبی حیات مرگ آگاهانه و زندگی غافلانه را به تصویر کشیده اند.(۲۱۴ / ۱۰۸ ۱۰۶)
حضرت از خداوند می خواهد کلمات نورانی که بر زبان ما جاری می شود و عقاید حقیقی ما نوری باشد که در قبر و مرگ و حیات و بعثدستگیر ما گردد.(۲۰۰ / ۲)
این فرازها و عبارات مشابه که از دیگر دعاهای صحیفه نقل شده، به خوبی نشان دهنده آن است که ذکر مرگ در ادعیه بیشتر به عنوان امری جلالی بوده است و اسباب تنذیر و هشدار خواننده را درپی دارد. در این ادعیه، سعی بر تربیت و بیداری آدمی بوده تا خود را دریابد و در جمع توشه فضایل تلاش نماید. این سختی و هراسی که برای مرگ تصویر شده، امر عجیبی نیست و حقیقت مرگ جدایی و فراق است. گاهی یکی از اموال و خویشان آدمی از دست می رود و تا روزها و گاهی تا سال ها روح انسان را پریشان می سازد. با مرگ، تمامی تعلقات آدمی یکباره از او جدا می شود و او می ماند و حقیقت خویش که اگر اهل صلاح نباشد، همین دریافت یکباره حقیقت بسیار سنگین و هولناک است.(مدنی، ۱۴۲۷:۵ / ۳۵۱)
مرگ و یاد مرگ در صحیفه کامله سجادیه
در کمتر دعایی از صحیفه کامله سجادیه یادی از عالم آخرت نشده است. دنیا و آخرت زوجی هستند که انسان باید نسبت خود را با آن دو بفهمد و معنای زندگی خود را در این میانه بیابد.
پیش تر گفته شد که شأن اصلی دعا، تربیت نفس دعاکننده است. تربیت دینی مبتنی بر هستی شناسی و معرفت شناسی ویژه ای است و این شناسایی محدود به نظر نبوده، در عمل مؤمن انعکاس می یابد. در این نوع تربیت، بین نظر و عمل شکافی به چشم نمی خورد. علمی که عمل نزاید، جهل است.(نهج البلاغه، خ ۱۱۰)
می شناسیم برای اینکه تغییر کنیم و تغییر می کنیم تا هستی را بهتر دریابیم. ازهمین رو در تمامی ادعیه امام سجاد(ع) که سخن از سعادت بشری است، از نسبت آدمی با خدا و هستی نیز سخن به میان آمده است. آدمی با خدا و ابدیت معنا پیدا می کند و او منهای این دو حقیقت مرده است. درحقیقت مرگ خدا در این نگاه، مرگ آدمی را درپی دارد.
یکی از مسائلی که فراوان در صحیفه کامله به آن توجه شده، مرگ و نحوه مردن و یادآوری این حقیقت است؛ تا آنجاکه دعای مستقلی به آن اختصاص یافته است. دعای چهلم این کتاب شریف، زمزمه آن حضرت هنگام یاد مرگ یا وقتی است که خبر مرگ کسی را می شنیدند. این دعا با حجم اندک خود، خواننده را به فکری طولانی فرو می برد. همچنین گاهی از ماده «و ف ی» و مشتقات آن(۳۱ / ۳) و گاهی از تعبیر قبض(۲۰ / ۵) و تعبیرات دیگری که حکایت از مرگ دارد(۳۹ / ۲،۵۳ / ۵) استفاده شده است.
کاربرد مرگ در صحیفه کامله سجادیه منحصر به جانداران باشعور نمی باشد و برای شهرهای مرده نیز به کار رفته است. حضرت برای گشایش دل خود، خداوند را با یاد یکی از مظاهر قدرت الهی که احیای زمین های مرده است، می خواند.(۴۸ / ۱۳،۱۹ / ۳ ۲) همچنین از بین رفتن شعائر دینی را مرگ آنان شمرده است.(۴۷ / ۶۲) بلکه در تعبیری، تمام مخلوقان را چشاننده مرگ می داند.(۵۲ / ۵) آنان نیز که لقای خدا را نمی پسندند، از مرگ خلاصی نمی یابند.(۵۲ / ۳) حضرت این مرگ مکتوب را نزدیک به خود دانسته، آن را دور از خویش نمی داند(۵۳ / ۴،۴۲ / ۳) و سایه مرگ را پیوسته بر سر خود می بیند.(۵۲ / ۹ ۸)
ایشان خواستار یاد مداوم آن است، به صورتی که همیشه نصب العین وی باشد، نه به گونه یاد کوتاه مدت.(۴۰ / ۲) عمر هرکس میزان مشخصی دارد(۶ / ۱) که با روزهای زندگی به سوی آن گام برمی دارد(۶ / ۱) تا به ثواب یا عقاب الهی نائل گردد.(۶ / ۱)
حضرت در دعای ۴۲ صحیفه مرگ را به خوبی به تصویر کشیده، از خداوند می خواهد به برکت قرآن، مشکلات پیشِ روی آن را از میان بردارد. ایشان می فرماید:
خدایا بر محمد و آل محمد درود فرست و به برکت قرآن در وقت مرگ، دشواری جان کندن و سختی ناله و خرناسه های پیاپی در هنگام مرگ را بر ما آسان ساز. آن گاه که جان ها به گلوگاه ها رسد و گویند: کو پزشک معالج؟(یا کیست که این روح را بالا برد؟)
و فرشته مرگ از پس پرده های غیب برای گرفتن جان آشکار شود و جان را از کمان آرزوها با تیرهای وحشت جدایی نشانه رود و جامی زهرآلود از شوکران مرگ به او بنوشاند و وقت کوچیدن و رفتن ما به سرای آخرت نزدیک شود و اعمال بسان گردن بندی بر گردن ها بیاویزد و گورها تا موعد روز دیدار جایگاه ما قرار گیرد.(۴۲ / ۱۳)
در این بیان به زیبایی حالت بنده گرفتار در پنجه های مرگ به تصویر کشیده شده که تنها فریادرس او عمل صالح وی است.
آن حضرت در دعاهای متعدد، مردن مطلوب را با خواسته های خود در این رابطه ترسیم کرده اند. این خواسته ها گاهی به صورت ایجابی و گاهی سلبی است. این ویژگی ها عبارتند از:
۱. مرگ سعید؛ مرگی که زندگانی را طوری به پایان می برد که با رضایت و عنایت حق همراه است. چنین مرگی سعید و نیک بختانه است.(۴۷ / ۱۰۵)
۲. مرگ زیبا؛ مرگی که پیشاپیش و از سمت راست آن نوری در حرکت است. چنین مرگی به معنای درخواست زندگیِ پر از نور و زیبایی است.(۴۷ / ۱۱۷)
۳. انس با مرگ؛ ایشان از خداوند می خواهد اعمال صالحی داشته باشد و توشه ای از اعمال نیک فراهم آورد تا روز قیامت که هنگام ملاقات با ملکوت خود است، با یاد مرگ انس پیدا کنیم و بسان خویشاوندی به او عشق ورزیم.(۴۰ / ۳)
۴. مرگ با غفران و رحمت حق؛ حضرت از خداوند می خواهد مرگ برای او دربی از درب های مغفرت الهی و کلیدی از کلیدهای رحمت پروردگار باشد.(۴۰ / ۴)
۵. مرگ با سرور و عزت؛ ایشان از خداوند می خواهد با غم و اندوه نمیرد(۴۸ / ۱۴) و در هنگام دیدار مرگ، احساس خواری ننماید.(۴۰ / ۴)
۶. بر ملت و آیین اسلام مردن؛ ایشان دعا می کند بر دین الهی(۲۰ / ۱۷) و دین پیامبر او محمد مصطفی(ص)(۴۲ / ۲۰؛ ۳۱ / ۱۳) جان به جان آفرین تسلیم نماید.
۷. مرگی فارغ از دیون؛ بدهی پس از مرگ پیامدهایی دارد. حضرت از خداوند، رهایی از این تبعات را درخواست می کنند.(۳۰ / ۲)
۸. آمادگی برای مرگ؛ وی هم برای خود(۸ / ۸) و هم برای تابعان پیامبر تا روز قیامت مرگی با آمادگی تقاضا می کنند.(۴ / ۱۶)
۹. مرگ همراه با توبه پذیرفته شده؛ امام از خداوند می خواهد پایان آنچه را نویسندگان اعمال ما برمی شمرند، توبه ای پذیرفته شده قرار دهد که پس از آن ما را بر گناهی که انجام داده ایم، مؤاخذه نکند.(۱۱ / ۳) ایشان همچنین مرگ با حالت توبه خالصانه را تقاضا می نماید.(۱۲ / ۸)
۱۰. جان دادن با صدق؛ حضرت از خداوند می خواهند با حالت بندگی کامل دار فانی را وداع گوید.(۵۴ / ۴) ایشان نه تنها به فکر مرگ خویش است که به بهترین وجه انجام شود برای مردگان گذشته و آینده نیز طلب مغفرت می کند تا خداوند از گناهان آنان درگذرد؛(۴۵ / ۵۵) حتی برای بندگانی که آبروی آن حضرت را برده اند.(۳۹ / ۲)
۱۱. ختم به خیر گردیدن عمر.(۲۰ / ۲۸)
این خواسته ها به معنای بیزاری از حیات دنیوی نیست. در نگاه ایشان، عمر طولانی اگر با خشم خداوند، عمل ناشایست و حیات ناپاک عجین باشد، به هیچ وجه مطلوب نیست. حضرت در دعای مکارم الاخلاق از خداوند می خواهد:
و عمّرنی ما کان عمری بذله فی طاعتک فإذا کان عمری مرتعاً للشیطان فاقبضنی إلیک قبل أن یسبق مقتک إلیَّ أو یستحکم غضبک علیَّ.(۲۰ / ۵)
خداوندا تا هنگامی که عمر من مصروف طاعت توست، به من عمر ده. از آن هنگام که عمر من چراگاه شیطان شد، دیگر مرا به نزد خودت ببر، پیش از آنکه خشم تو به سوی من بشتابد یا غضب بر من مستولی شود.
ایشان نعمت حیات را تا زمانی که همراه با طاعت الهی باشد، نسیم الهی دانسته(۲۰ / ۱) و خواستار آن است که این عمر را در سپاس الهی صرف نماید(۱ / ۱۰ / ۱۱) و جسم و عمرش را در مسیر طاعت الهی به انجام رساند(۳۲ / ۲۸) و زندگی ستوده(۴۷ / ۱۰۵) و طیب(۴۷ / ۱۱۷) را دارا باشد. حضرت می گوید: «خداوندا ما را براساس سنت پیامبر زنده بدار.»(۴۲ / ۲۰) گو اینکه شخص بدون برپایی دین مبین مرده ای بیش نیست. ازهمین رو آن بزرگوار، عمری طولانی را برای فرزندان خود از خداوند طلب می نماید.(۲۵ / ۲)
نتیجه
با واکاوی مفهوم مرگ در دو مجموعه دعایی امام سجاد(ع) به نظر می رسد در صحیفه کامله سجادیه بیش از آنکه بر دهشت زایی مرگ تأکید گردد، سعی بر تصویرسازی مرگ مطلوب بوده است؛ مرگی که در آن حیات دنیوی با سعادت و ابدیت مقرون با رحمت و عفو الهی مورد انتظار است. چنین مردنی برای حضرت امری مطلوب است.
از این منظر، هیچ یک از مرگ و حیات مطلوبیت ذاتی ندارند؛ بلکه مطلوب، اطاعت و بندگی حق تعالی و در امان بودن از غضب اوست.
نکته دیگر آنکه، زندگی و مرگ در فرهنگ صحیفه بسان قرآن کریم اعم از زندگی و مرگ ظاهری است و حیات و ممات باطنی را نیز دربر می گیرد.
ارسال نظر