هماهنگی عقل و نقل یا عقل و شرع؟

به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم ، امام کاظم(ع) در آن وصایایی که مرحوم کلینی نقل کرد و دیگران هم نقل کردند، به هشام فرمود: هشام! «إِنَّ للهِ عَلَی النَّاسِ حُجَّتَیْنِ»؛[1] خدا دو حجّت و دو برهان برای هدایت مردم نصب کرد: یکی انبیا و مرسلین و ائمه و معصومین(ع) از بیرون، یکی هم عقل و خردمندی از درون. یک چراغی در درون روشن کرد به نام عقل، یک چراغی هم از بیرون روشن کرد به نام وحی. انسان با هماهنگی این عقل و شرع باید هم راه را خوش تشخیص بدهد، هم خوب طی کند. اینکه می‌گویند: «کُلُّ ما حَکَمَ بِهِ الشَّرْعُ حَکَمَ بِهِ الْعَقْلُ»؛[2] معنای آن این است هر چه را که عقل استدلالی فهمید، نقل هم آن را تایید می‌کند؛ منتها این قاعده چون در روایات نیست و در کلمات معصومین(ع) نیست و جزء مصطلحات فنی است بدون نقص نیست، چون عقل در مقابل شرع نیست، شرع، مقابل ندارد؛ شرع فقط حکم خداست و لاغیر. اراده ازلی تنظیم می‌کند جهان را که خلق کرد، با این جهان چگونه باید رفتار کرد؟ انسان را که خلق کرد، انسان چگونه با خودش رفتار کند؟ چگونه با جهان رفتار بکند؟ تنها عامل تنظیم قواعد شرع، اراده ازلی خداست و لاغیر.باید گفت آنچه را که دلیل عقلی به آن رسید، دلیل نقلی هم آن را تأیید می‌کند و آنچه را که دلیل نقلی فتوا داد، دلیل عقلی اگر برسد همان را تأیید می‌کند. عقل و نقل هماهنگ‌ هستند، نه عقل و شرع! چون شرع قانون‌گذار است و عقل قانون‌شناس، هرگز عقلی نیست که عقل قانون وضع کند؛ زیرا همه قوانین قبل از پیدایش عقل حکیمان موجود بود، بعد از مرگ آنها هم هست. هیچ عقلی قانون وضع نمی‌کند، هیچ چراغی حرف نمی‌زند. شرع صراط است و عقل سراج، بین چراغ و راه خیلی فرق است. راه را مهندس احداث می‌کند و تنظیم می‌کند، چراغ، این صراط را می‌فهمد. به نحو سالبه کلیه، ما هیچ قانون عقلی نداریم که عقل قانون‌گذار باشد. عقل یک چراغ قوی است که قانون‌شناس است. آنچه در جهان هست، یا با تجربه حسّی یا با نیمه تجرید ریاضی یا با تجرید کلامی یا بالاتر با تجرید فلسفی یا برتر با تجرید عرفان نظری، این می‌فهمد. کار چراغ، فهمیدن و کشف کردن است، نه قانون‌گذاری! این قوانین قبلاً بود، بعد از مرگ حکیمان و متلکمان و حکماء هم هست. اینکه وجود مبارک امام کاظم فرمود: خدا دو حجّت دارد، یعنی یکی از بیرون به نام انبیا و اولیا که حرف خدا را می‌رسانند و یکی هم از درون که عقل باشد، عقل هم حرف انبیا و اولیا را می‌فهمد.
این بیان نورانی امام کاظم (ع) با سه چهار بخشی تشریح شده است. فرمود اگر کسی اهل گرایش‌های باطل باشد، او فتیله چراغ عقل را پایین کشیده است. برخی از افرادند که عقلشان خاموش است، با چراغ خاموش حرکت می‌کنند، خودشان این چراغ را پایین کشیدند. اگر کسی گرایش به شهوات داشت، « فَقَد اطفَاَ نورُ عَقلِهِ»؛ این چراغ را یا خاموش کرد، یا پایین آورد و مانند آن.
یک بیانی مرحوم طُریحی صاحب مجمع البحرین، در مجمع البحرین ذیل لغت «عَقَلَ» دارد، آنجا این حدیث مرسل هست؛ می‌گوید عقل، شرع درونی است و شرع عقل بیرونی است.[3] منظور او از شرع، همان دلیل نقلی است.
آیت‌الله جوادی آملی؛ درس اخلاق مورخه 23/1/97

مرکز اطلاع‌رسانی اسرا
[1]. الکافی(ط الاسلامیه)، ج1، ص16. [2]. اصول الفقه(مظفر)، ج1، ص208.
[3]. مجمع البحرین، ج5، ص425.

منبع: کیهان

بازگشت به صفحه رسانه‌ها