نقدی بر «طلا و مس» به بهانه پخش از سیما
کیمیاگری در مدرسه علمیه
طلا و مس، از آن دسته فیلم هایی است که نظیرش حتی در جامعة مذهبی ما کم ساخته می شود. مردمان پایتخت که صنعت سینما در آن مستقر است، گویا در این عوالم سیر نمی کنند. از بس که به تجدد و تبعات آن همچون فمینیسم مبتلا شده ایم گویا دیگر یادمان رفته که خانواده واقعی و اصیل اسلامی از قبیل آن چیزی است که در این فیلم دیدیم.
گروه فرهنگی مشرقطلا و مس(۱۳۸۸) توسط همایون اسعدیان ساخته شد و مورد اقبال مردم و منتقدان قرار گرفت. منوچهر محمدی تهیه کننده فیلم، به موضوع زندگی طلبه ها توجه خاص دارد و فیلم های دیگری را نیز در این موضوع تهیه کرده است: زیر نور ماه / سیدرضا میرکریمی(۱۳۷۹)، مارمولک / کمال تبریزی(۱۳۸۲)، و فرشته ها با هم می آیند / حامد محمدی(۱۳۹۲). فیلمنامه طلا و مس و فرشته ها… توسط حامد محمدی فرزند تهیه کننده نوشته شده است.
طلا و مس، از آن دسته فیلم هایی است که نظیرش حتی در جامعة مذهبی ما کم ساخته می شود. مردمان پایتخت که صنعت سینما در آن مستقر است، گویا دیگر در این عوالم سیر نمی کنند. دیگر کم کم دارد یادمان می رود که چنین زندگی هایی وجود داشته اند، هرچند که هنوز هم در شهرهای دیگر کشورمان وجود دارند. از بس که همگی به تجدد و تبعات آن همچون فمینیسم مبتلا شده ایم گویا دیگر یادمان رفته که عشق واقعی و نمونة یک خانوادة سالم و اصیل اسلامی از قبیل آن چیزی است که در این فیلم دیدیم و لذت بردیم. زنی که می خواهد خدمت شوهرش را بکند ولی وقتی که او به بیماری ام. اس. مبتلا می شود شوهر طلبه اش تحصیل و درس اخلاقش را می گذارد و خدمت همسر می کند و با امید وافر به خدا به ناامیدی تن نمی سپارد.
طلبة جوان سیدرضا خادم نیشابوری، با همسرش زهرا سادات و دو فرزند هفت و یک ساله اش عاطفه و امیرعلی از نیشابور به پایتخت آمده، خانه ای اجاره می کند تا در درس - های اخلاق حاج آقا رحیم در حوزة تهران شرکت کند. اما مشکلاتی برایش پیش می آید که تا آخر فیلم نمی تواند در آن درس ها حاضر شود، بجز دو نوبت که آن هم از پشت در صدای استاد را می شنود. همسر او ناگهان بیماری ام. اس. گرفته و سیدرضا به ناچار پرستاریِ زنش و امورات منزل و بچه داری را متکفل می شود. او برای معاش خود، نمی پذیرد که به درس دادن و منبر رفتن روی آورد، بلکه قالی نیمه کارة زنش را به اتمام می رساند. نتیجة چنین رفتاری این می شود که او از حیطة اخلاق نظری به وادی اخلاق عملی وارد می شود.
سیدرضا اهل سلوک است. می گوید هنوز زمان درس دادن و منبر رفتن او نرسیده است. او جویای علم حقیقی است و با همراهی خانوادة خوبش توانسته به دنبال مرادش، که شرکت در درس های استاد اخلاق حاج آقا رحیم باشد، به تهران بیاید. به مدد همسرش او تاکنون در نیشابور درس خوانده و نمره های ممتاز گرفته است و لذا به راحتی در مدرسة علمیه پذیرفته می شود. همسر او زهرا سادات نمونة یک همسر ایده آل است که سابقاً امثال او بیشتر دیده می شد، زنان بزرگواری که خود را وقف خانواده و تربیت فرزندان می کنند، نجیب و شریفند، شکوه و شکایتی ندارند، تا جایی که بتوانند دردهای خود را پنهان می کنند، سعی دارند به خانواده و همسر خود خدمت کنند و توقعی نمی برند که خدمت کرده شوند.
گره داستان از وقتی است که زن به ناگهان دست و پایش از کار می افتد و اطباء به او ظن بیماری ام. اس. می برند. وقتی سیدرضا پس از یک تعلیق نیم ساعتة خوب و لازم، بعد از آزمایشات پزشکی به بیماری ام. اس. همسرش خبر می یابد، اولین کلامی که بر زبان می آورد نام «امیرعلی» است(فرزند یک ساله اش)، یعنی آیا تکلیف او چه می شود. لیکن لحظاتی بعد او بر خودش مسلط می شود و با امیدی مثال زدنی تتمة سخن دکتر را، که خبر مرخص شدن زهرا سادات از بیمارستان را داده بود، به همسرش بشارت می دهد؛ به گونه ای که گویا او بهبود یافته است. او در همان مجلس حتی اسباب مزاح و خندة همسرش را فراهم می کند. زهرا به خانه می آید اما ناتوان است از اینکه قالی ببافد یا آشپزی کند. او حالا به فلج دست و پایش واقف شده و با شوهر خود مقادیری نزاع می کند تا او را به نیشابور برگرداند. سیدرضا نیز از اینکه تاکنون نتوانسته به درس و بحثخود که غرضش از مهاجرت به تهران بوده نائل شود، شکوه می کند و صدایش را بالا می برد. ولی آن دو به زودی آشتی می کنند و زهرا سادات بیش از شوهرش شرمگین است چون احترام شوهر خود را که بزرگتر و مدیر خانواده است، نگه نداشته.
بر خلاف اغلب فیلم ها که ماجراها، داستان فیلم را به پیش می برند در طلا و مس شخصیت ها هستند که قصه را به جلو می برند. لذا کارگردان سعی وافری کرده است تا جذابیت فیلمش کم نشود و البته باید گفت که زحمات او ثمرد داده و طلا و مس را به یکی از سالم ترین فیلم های سینمای ایران در سال های اخیر تبدیل کرده است. فیلمی که عموم و خصوص مخاطبان را راضی نگه داشته است.
سکانس انتهای فیلم در طبیعت، رضایت زهرا سادات را از زندگی اش به روشنی نشان می دهد. سیدرضا سورة انشراح را از بر می خواند تا همسرش متوجه ضعیف شدن چشمان او نشود(همان چیزی که قبل از پایان تیتراژ اول فیلم زهرا سادات نگرانش بود و گفته بود به نزد چشم پزشک برو و لحظه ای بعد در همانجا علائم بیماری زهرا سادات نمایان شده بود). سیدرضا از زبان قرآن، همسرش را مژده می دهد که با این سختی ها سعة صدر پیدا می کنیم، مضافاً که با هر سختی آسانی ای هست: أ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک… فَإنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً، إنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً(انشراح / ۵ و ۶).
سیدرضا با یأس بیگانه است. او اکنون لایق نامش شده و به مقام «رضا» رسیده است و از آنجا که خداوند را متکفل خود می بیند هر چه از خیر و بلا می رسد را به نیکویی می پذیرد. این ابتلائات او را خاشع و فروتن کرده است. در سکانس آخر فیلم می بینیم که او باز هم پشت درب حجره درس، نشسته است. استاد می گوید: «بشوی اوراق اگر همدرس مایی / که علم عشق در دفتر نباشد». لذا او اکنون دیگر یادداشت بر نمی دارد. او عمل کردن به درس اخلاق را از همانجا شروع کرده است. لحظاتی بعد او به نظرش می رسد که کفش سایر طلبه ها را جفت کند و اینچنین قدم در وادی اخلاق عملی می گذارد. استاد الفاظی بدین معنی می گوید که آن کیمیای محبت که مس وجود را طلا می کند این است که مردمان را به خاطر خدا دوست داشته باشیم و به خاطر خدا عداوت بورزیم. این رمزی است که خداوند متعال آن را به موسی(ع) گفته است و اگر کسی به خاطر خدا محبت کند چنانچه قدر هم نبیند باز هم محبت می کند.
وجه ممیزة انسان حقیقی از دیگران در آنجاست که او به دیگران بدون چشمداشت محبت می کند؛ به کسی که از او بریده است می پیوندد، قرض می دهد به کسی که می داند متقابلاً نمی تواند قرض دهد، و می بخشد به آن کسی که نمی تواند عوض دهد. نمونة بارز و قرآنی این افراد که در قرآن در سوره ای به نام «انسان» مثل زده شده حضرت پیامبر اسلام و اهل بیت مکرم اویند که پس از سه روز متوالی روزه داری در جواب مسکین و یتیم و اسیر به وقت افطار، تنها نان موجودشان خود را برای محبت خداوند انفاق کردند و زبان حالشان این بود که «نه از شما عوض می خواهیم و نه حتی سپاس گفتنی»: و یُطْعِمونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسکیناً و یَتیماً و أَسیراً، إنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللهِ، لا نُریدُ مِنکُم جَزاءً و لا شُکُوراً(انسان / ۸ و ۹).
این فیلم استعداد آن را داشت که آکنده از پیام های اخلاقی شود که اصولاً در سینما چیز ممدوحی شمرده نمی شود. لیکن ما فقط دو نوبت آن هم از سوی یک استاد اخلاق مواعظی می شنویم، که حتی برای مخاطب عام سینما نیز آزاردهنده نیست(ما در اینجا کاری با یک تماشاگر مؤمن واقعی نداریم، چرا که چنین افرادی مخاطب خاص هستند و موعظة حقیقی را از هر زبان که می شنوند، می گیرند و به کار می بندند). اولاً بایست بگوییم که شنیدن موعظه از سوی یک استاد اخلاق چیز غریبی نیست. ثانیاً که از پیش، داستان فیلم ما را برای شنیدن آن مواعظ آماده کرده است و آنها جزو لاینفک قصة سیدرضا هستند. ثالثاً که فیلم تا سکانس آخر، ابداً پیام نمی دهد و تمام گفت وگوهای فیلم به مکالمات روزمره گذشته است. رابعاً اینکه فیلم زمینه های تصویری مناسبی به دست می دهد.
زمینه تصویری نخست آن است که ما چهرة استاد را نمی بینیم و این انتخاب درستی بوده تا حس کنجکاوی مخاطب را برانگیخته شود و به سخنان استاد گوش بسپارد(گرچه شاید چندان نشود در نوبت دوم، نشستن سیدرضا پشت درب را توجیه کرد). دوم اینکه فیلم در آن لحظه، تصویر سیدرضا را نشان می دهد که دارد همان مسموعات را به کار می بندد و به آن مواعظ متخلّق می شود. لهذا در آخرین جملات این استاد، سخن او به این سمت برمی گردد که جمله ای در وصف و حال سیدرضا بگوید: «هر چه مبتلاتر، مقرب تر». ما می دانیم که این یک حدیثشریف نبوی(ص) است که حضرتش در ادامه فرموده است که انبیاء خداوند در این دنیا از همه مبتلاتر بودند. و آن شاعر این را به شعر گفت که «هر که در این بزم مقرب تر است / جام بلا بیشترش می دهند». شاید یک حکمت مسئله، برای این است که به انسان مؤمن احساس بی نیازی دست ندهد، چرا که آدمی اگر خود را بی نیاز ببیند طغیان می کند، چنانکه فرمود: إنَّ الاِنسانَ لَیَطْغی أنْ رَآهُ اسْتَغْنی(علق / ۶ و ۷).
همایون اسعدیان کارگردان فیلم، که سهم عمده ای در خلق فیلمنامه داشته در مصاحبه هایش متذکر شده که نمی خواسته است فیلمی دربارة روحانیت یا طلاب بسازد، بلکه فیلمی در وصف اخلاق و نشان دادن عشق حقیقی. او بدین جهت سیدرضا را طلبه کرده که مطالعات علمی و نظری او را نشان دهد که در نهایت با این مصائب او را به مقام سالک اخلاق عملی ارتقاء دهد. این داستان را که طرح اولیه اش از آنِ تهیه کننده فیلم یعنی جناب منوچهر محمدی است در طول گفت وگوی هشت ماهة کارگردان با حامد محمدی فرزند جناب تهیه کننده، نگارش شده و بسیار تغییر کرده است. در طرح اولیه، سیدرضا همسر نااهلی داشته که از او طلاق می خواهد و وی را با دو فرزند تنها می گذارد. سیدرضا نیز مشابه این سیر را طی می کند و قالی می بافد و… در اینجا گرچه همسر خیلی سازگار و خوب است لکن به بیماری لاعلاجی دچار می شود که نتیجه اش باز هم ارتقاء مقامات روحانی سیدرضا است.
مشابه داستان این فیلم به توسط بلایایی دیگر در زمان جنگ تحمیلی واقعاً رخ می داد؛ طلبه هایی که برای انجام تکلیف دینی خود به جبهه می رفتند. البته عده ای هم بودند که همواره حفظ سنگرِ پشت جبهه را واجب تر می دانستند. اما آیا طلبه هایی که خالصانه به جبهه می رفتند از کسب علم باز می ماندند؟ جواب منفی است. خداوند حکیم از خزانة خود بی واسطه به آنها «حکمت» می آموخت، حکمتی که بسیار افضل و ناب تر از آن چیزی است که می توانستند در مدرسه کسب کنند. آن علم مدرسه چه بسا که ثقل روح بیاورد(که در مورد علوم تجربی و دانشگاهی البته نمود بیشتری دارد) اما این علم خدایی، انسان را سبک بار می کند و به او آرامش می بخشد، آنچنانکه امام خمینی(ره) در آن غزل مشهورش به سبب ثقل علوم مدرسه، از آنها بیزاری جسته است: «درِ میخانه گشایید به رویم شب و روز / که من از مسجد و از مدرسه بیزار شدم». یا آن شاعر دیگر در وصف کمالات خاتم الانبیاء سروده است: «اگر بودی کمال اندر نویسایی و خوانایی / چرا آن دلبر کل، نانویسا بود و ناخوانا؟»
اکنون اگر بساط جنگ جمع شده است لکن آن راه خدایی و سنن الهی همچنان برقرار است و حضرتش مردمان نیک را به اسباب مختلف مبتلا می کند و در عوض آن، لذات وافری از قرب حقیقی و حکمتی که چراغ راه دنیا و آخرت مؤمن باشد به سینة او سرازیر می کند و او بدون تلمذ کردن، بیش از علما و عرفای درس خوانده می فهمد. چون او به علمش عمل کرده است و خداوند آن «علم بهتر» را که «حکمت» باشد بدون واسطه به او بخشیده است. اگر می بینیم که برخی از انسان ها(از قبیل شهید چمران، سید مرتضی آوینی، و یا حجت الاسلام پناهیان) کلامشان بیش از دیگران نفوذ دارد و یا سخنانی می گویند که از استاد نیاموخته اند و در کتب نخوانده اند، به همین دلیل است که خداوند به سبب خلوص آنها در عرصة جهاد فی سبیل الله به ایشان حکمت بخشیده است، درست به همان سان که به حضرت یوسف(ع) علم تعبیر خواب داد وقتی که آن جهاد بزرگ را کرد و از زَلیخا گریخت.
علاوه بر اینها این فیلم یک زندگی عاشقانة صحیح و پایدار را نشان می دهد که طرفین یکدیگر را به خاطر خداوند دوست دارند و لذا عشقشان پایدار است. چرا که خداوند متعال عقد ایشان را در آسمان¬ها محکم کرده است و طبق مبارکه روم / ۲۱ محبت زوجین را در دل یکدیگر قرار داده است. خداوند در این مبارکه، پیدا شدن علاقه میان طرفین پس از عقد ازدواج را از معجزات خود شمرده است(«آیات» به معنی معجزات است چنانچه فرمود که موسی با نُه «آیه» به سوی فرعون رفت، نمل / ۱۲). معجزات خداوند فقط در ید قدرت اوست و کسی نمی تواند آن را بدلاً انجام دهد. یعنی اگر یکی از زوجین به دلایل دیگری غیر از سنت حسنة ازدواج(مانند ثروت و شهرت یا مقام یا جمال طرف مقابل و…) به این کار اقدام کند خداوند این عقد را محکم نخواهد کرد و چنین عقدی نخواهد پایید و قریباً با طلاق یا به فسخ یا به موت عاجل منفسخ خواهد شد: و مِن آیاتِهِ أنْ خَلَقَ لَکُم مِن أنْفُسِکُمْ أزْواجاً لِتَسْکُنُوا إلَیها و جَعَلَ بَیْنَکُم مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إنَّ فی ذلِکَ لآیاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ.
۲. آمدن پرستار به منزل توجیه ندارد، آن هم پس از آن همه نیش و کنایات که در بیمارستان نصیب سیدرضا کرده بود. این کار اصلاً معمول نیست.
۳. بازی های برخی بازیگران آزاردهنده است از قبیل دکتر بخش اورژانس، پرستار کشیک شب، خانم دکتر متخصص، تاجر قالی، و در برخی موارد اعظم خانم(صاحبخانه). لکن بازی دو بازیگر نقش اول و همچنین عاطفه، که گویا از اطفال تیزهوش مام میهن است چشمگیر و پسندیدنی است. خانم نگار جواهریان بدین سبب برندة سیمرغ بلورین جشنواره فجر امسال شد.
۴. فرزند سالاری این فیلم از شأن این خانواده به دور است، اینکه سیدرضا فرزندش را «ارباب» صدا می زند یا اینکه بچه ها فقط غذای مطبوع خود را می خورند و مدام پای تلویزیون می نشینند.
۵. در محیط حوزة علمیه کنایه زدن طلبه ها به وقت حضور امیرعلی بد است. این موضوع با توجه به جذابیت ذاتی کودکان برای ما بزرگسالان می توانست به این نحو باشد که طلبه ها امیرعلی را سر دست ببرند و پدر کمی فارغ شود اما به زودی به سبب بوی بدی که از او متصاعد می شود او را بازگردانند.
۶. همچنین شخصیت شیخ کاظم مدیر حوزه نیز مشابه نقشی است که او در فیلم قبلی منوچهر محمدی تهیه کننده محترم،(زیر نور ماه / سیدرضا میرکریمی ۱۳۷۹) داشته است. لزومی نداشت که قبای شخصیت منفی برای او بدوزند.
۷. حمید دوست سیدرضا نیز شخصیت چندان مستحسنی ندارد. یک نفر که به پنج شش سال درس خواندن قناعت می کند و اموراتش از راه باربری می گذراند. گرچه فیلم از طریق این شخصیت توانسته یکی از مشکلات طلبه ها را که انتخاب همسر باشد نشان دهد.
۸. دو سکانس یا نما در فیلم کم است و بایست برای ارجاعات بعدی فیلم، وجود می داشت. اول اینکه حمید نامزد خود را در اتاق زهرا سادات در بیمارستان می یابد(سخن حمید که از سیدرضا می خواهد که از طریق زهرا سادات از او خواستگاری کند در فیلم وجود دارد)، و دوم صحنة اعطای عطر،(چیزی که در انتهای فیلم بر استعمال آن تأکید می شود).
۹. جلسة اول درس اخلاق خیلی بی مایه است و سخنان حاج آقا رحیم را همه کس بلد است، اینکه با دعای یک پیرمرد روستایی، بچة در حال سقوط نجات یافت و غیره. جالب تر اینکه سیدرضا برای یادداشت کردن این جملات مشهور کاغذ و قلم در می آورد. در این سکانس می شد سخنان بهتری نوشت. اگر این سخن صحیح باشد که می گویند سخنان این استاد اخلاق را جناب سید مهدی شجاعی نوشته است آنگاه ما سطح انتقادمان را بالاتر خواهیم برد. چون به جناب ایشان حسن ظن داریم و نمی توانیم پس از حدود ده عنوان کتاب اسلامی و دینی که از او خوانده یا دیده ایم غمض بصر کنیم و به سادگی بگذریم. مگر اینکه برخی ممکن است معتقد شوند که این فیلم نیز در ادامة فیلم قبلی جناب تهیه کننده یعنی مارمولک(۱۳۸۳) قصد داشته روحانیون را تخریب کند و آنها را انسان هایی خشک مغز و متعصب نشان بدهد و در این فیلم نیز به آنها توهین کرده است. گرچه می توان دلایلی برای این ادعا یافت ولکن به نظر نمی رسد که آن موارد تعمدی بوده باشد.
طلا و مس، از آن دسته فیلم هایی است که نظیرش حتی در جامعة مذهبی ما کم ساخته می شود. مردمان پایتخت که صنعت سینما در آن مستقر است، گویا دیگر در این عوالم سیر نمی کنند. دیگر کم کم دارد یادمان می رود که چنین زندگی هایی وجود داشته اند، هرچند که هنوز هم در شهرهای دیگر کشورمان وجود دارند. از بس که همگی به تجدد و تبعات آن همچون فمینیسم مبتلا شده ایم گویا دیگر یادمان رفته که عشق واقعی و نمونة یک خانوادة سالم و اصیل اسلامی از قبیل آن چیزی است که در این فیلم دیدیم و لذت بردیم. زنی که می خواهد خدمت شوهرش را بکند ولی وقتی که او به بیماری ام. اس. مبتلا می شود شوهر طلبه اش تحصیل و درس اخلاقش را می گذارد و خدمت همسر می کند و با امید وافر به خدا به ناامیدی تن نمی سپارد.
طلبة جوان سیدرضا خادم نیشابوری، با همسرش زهرا سادات و دو فرزند هفت و یک ساله اش عاطفه و امیرعلی از نیشابور به پایتخت آمده، خانه ای اجاره می کند تا در درس - های اخلاق حاج آقا رحیم در حوزة تهران شرکت کند. اما مشکلاتی برایش پیش می آید که تا آخر فیلم نمی تواند در آن درس ها حاضر شود، بجز دو نوبت که آن هم از پشت در صدای استاد را می شنود. همسر او ناگهان بیماری ام. اس. گرفته و سیدرضا به ناچار پرستاریِ زنش و امورات منزل و بچه داری را متکفل می شود. او برای معاش خود، نمی پذیرد که به درس دادن و منبر رفتن روی آورد، بلکه قالی نیمه کارة زنش را به اتمام می رساند. نتیجة چنین رفتاری این می شود که او از حیطة اخلاق نظری به وادی اخلاق عملی وارد می شود.
سیدرضا اهل سلوک است. می گوید هنوز زمان درس دادن و منبر رفتن او نرسیده است. او جویای علم حقیقی است و با همراهی خانوادة خوبش توانسته به دنبال مرادش، که شرکت در درس های استاد اخلاق حاج آقا رحیم باشد، به تهران بیاید. به مدد همسرش او تاکنون در نیشابور درس خوانده و نمره های ممتاز گرفته است و لذا به راحتی در مدرسة علمیه پذیرفته می شود. همسر او زهرا سادات نمونة یک همسر ایده آل است که سابقاً امثال او بیشتر دیده می شد، زنان بزرگواری که خود را وقف خانواده و تربیت فرزندان می کنند، نجیب و شریفند، شکوه و شکایتی ندارند، تا جایی که بتوانند دردهای خود را پنهان می کنند، سعی دارند به خانواده و همسر خود خدمت کنند و توقعی نمی برند که خدمت کرده شوند.
گره داستان از وقتی است که زن به ناگهان دست و پایش از کار می افتد و اطباء به او ظن بیماری ام. اس. می برند. وقتی سیدرضا پس از یک تعلیق نیم ساعتة خوب و لازم، بعد از آزمایشات پزشکی به بیماری ام. اس. همسرش خبر می یابد، اولین کلامی که بر زبان می آورد نام «امیرعلی» است(فرزند یک ساله اش)، یعنی آیا تکلیف او چه می شود. لیکن لحظاتی بعد او بر خودش مسلط می شود و با امیدی مثال زدنی تتمة سخن دکتر را، که خبر مرخص شدن زهرا سادات از بیمارستان را داده بود، به همسرش بشارت می دهد؛ به گونه ای که گویا او بهبود یافته است. او در همان مجلس حتی اسباب مزاح و خندة همسرش را فراهم می کند. زهرا به خانه می آید اما ناتوان است از اینکه قالی ببافد یا آشپزی کند. او حالا به فلج دست و پایش واقف شده و با شوهر خود مقادیری نزاع می کند تا او را به نیشابور برگرداند. سیدرضا نیز از اینکه تاکنون نتوانسته به درس و بحثخود که غرضش از مهاجرت به تهران بوده نائل شود، شکوه می کند و صدایش را بالا می برد. ولی آن دو به زودی آشتی می کنند و زهرا سادات بیش از شوهرش شرمگین است چون احترام شوهر خود را که بزرگتر و مدیر خانواده است، نگه نداشته.
بر خلاف اغلب فیلم ها که ماجراها، داستان فیلم را به پیش می برند در طلا و مس شخصیت ها هستند که قصه را به جلو می برند. لذا کارگردان سعی وافری کرده است تا جذابیت فیلمش کم نشود و البته باید گفت که زحمات او ثمرد داده و طلا و مس را به یکی از سالم ترین فیلم های سینمای ایران در سال های اخیر تبدیل کرده است. فیلمی که عموم و خصوص مخاطبان را راضی نگه داشته است.
سکانس انتهای فیلم در طبیعت، رضایت زهرا سادات را از زندگی اش به روشنی نشان می دهد. سیدرضا سورة انشراح را از بر می خواند تا همسرش متوجه ضعیف شدن چشمان او نشود(همان چیزی که قبل از پایان تیتراژ اول فیلم زهرا سادات نگرانش بود و گفته بود به نزد چشم پزشک برو و لحظه ای بعد در همانجا علائم بیماری زهرا سادات نمایان شده بود). سیدرضا از زبان قرآن، همسرش را مژده می دهد که با این سختی ها سعة صدر پیدا می کنیم، مضافاً که با هر سختی آسانی ای هست: أ لَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَک… فَإنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً، إنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً(انشراح / ۵ و ۶).
سیدرضا با یأس بیگانه است. او اکنون لایق نامش شده و به مقام «رضا» رسیده است و از آنجا که خداوند را متکفل خود می بیند هر چه از خیر و بلا می رسد را به نیکویی می پذیرد. این ابتلائات او را خاشع و فروتن کرده است. در سکانس آخر فیلم می بینیم که او باز هم پشت درب حجره درس، نشسته است. استاد می گوید: «بشوی اوراق اگر همدرس مایی / که علم عشق در دفتر نباشد». لذا او اکنون دیگر یادداشت بر نمی دارد. او عمل کردن به درس اخلاق را از همانجا شروع کرده است. لحظاتی بعد او به نظرش می رسد که کفش سایر طلبه ها را جفت کند و اینچنین قدم در وادی اخلاق عملی می گذارد. استاد الفاظی بدین معنی می گوید که آن کیمیای محبت که مس وجود را طلا می کند این است که مردمان را به خاطر خدا دوست داشته باشیم و به خاطر خدا عداوت بورزیم. این رمزی است که خداوند متعال آن را به موسی(ع) گفته است و اگر کسی به خاطر خدا محبت کند چنانچه قدر هم نبیند باز هم محبت می کند.
وجه ممیزة انسان حقیقی از دیگران در آنجاست که او به دیگران بدون چشمداشت محبت می کند؛ به کسی که از او بریده است می پیوندد، قرض می دهد به کسی که می داند متقابلاً نمی تواند قرض دهد، و می بخشد به آن کسی که نمی تواند عوض دهد. نمونة بارز و قرآنی این افراد که در قرآن در سوره ای به نام «انسان» مثل زده شده حضرت پیامبر اسلام و اهل بیت مکرم اویند که پس از سه روز متوالی روزه داری در جواب مسکین و یتیم و اسیر به وقت افطار، تنها نان موجودشان خود را برای محبت خداوند انفاق کردند و زبان حالشان این بود که «نه از شما عوض می خواهیم و نه حتی سپاس گفتنی»: و یُطْعِمونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسکیناً و یَتیماً و أَسیراً، إنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللهِ، لا نُریدُ مِنکُم جَزاءً و لا شُکُوراً(انسان / ۸ و ۹).
این فیلم استعداد آن را داشت که آکنده از پیام های اخلاقی شود که اصولاً در سینما چیز ممدوحی شمرده نمی شود. لیکن ما فقط دو نوبت آن هم از سوی یک استاد اخلاق مواعظی می شنویم، که حتی برای مخاطب عام سینما نیز آزاردهنده نیست(ما در اینجا کاری با یک تماشاگر مؤمن واقعی نداریم، چرا که چنین افرادی مخاطب خاص هستند و موعظة حقیقی را از هر زبان که می شنوند، می گیرند و به کار می بندند). اولاً بایست بگوییم که شنیدن موعظه از سوی یک استاد اخلاق چیز غریبی نیست. ثانیاً که از پیش، داستان فیلم ما را برای شنیدن آن مواعظ آماده کرده است و آنها جزو لاینفک قصة سیدرضا هستند. ثالثاً که فیلم تا سکانس آخر، ابداً پیام نمی دهد و تمام گفت وگوهای فیلم به مکالمات روزمره گذشته است. رابعاً اینکه فیلم زمینه های تصویری مناسبی به دست می دهد.
زمینه تصویری نخست آن است که ما چهرة استاد را نمی بینیم و این انتخاب درستی بوده تا حس کنجکاوی مخاطب را برانگیخته شود و به سخنان استاد گوش بسپارد(گرچه شاید چندان نشود در نوبت دوم، نشستن سیدرضا پشت درب را توجیه کرد). دوم اینکه فیلم در آن لحظه، تصویر سیدرضا را نشان می دهد که دارد همان مسموعات را به کار می بندد و به آن مواعظ متخلّق می شود. لهذا در آخرین جملات این استاد، سخن او به این سمت برمی گردد که جمله ای در وصف و حال سیدرضا بگوید: «هر چه مبتلاتر، مقرب تر». ما می دانیم که این یک حدیثشریف نبوی(ص) است که حضرتش در ادامه فرموده است که انبیاء خداوند در این دنیا از همه مبتلاتر بودند. و آن شاعر این را به شعر گفت که «هر که در این بزم مقرب تر است / جام بلا بیشترش می دهند». شاید یک حکمت مسئله، برای این است که به انسان مؤمن احساس بی نیازی دست ندهد، چرا که آدمی اگر خود را بی نیاز ببیند طغیان می کند، چنانکه فرمود: إنَّ الاِنسانَ لَیَطْغی أنْ رَآهُ اسْتَغْنی(علق / ۶ و ۷).
همایون اسعدیان کارگردان فیلم، که سهم عمده ای در خلق فیلمنامه داشته در مصاحبه هایش متذکر شده که نمی خواسته است فیلمی دربارة روحانیت یا طلاب بسازد، بلکه فیلمی در وصف اخلاق و نشان دادن عشق حقیقی. او بدین جهت سیدرضا را طلبه کرده که مطالعات علمی و نظری او را نشان دهد که در نهایت با این مصائب او را به مقام سالک اخلاق عملی ارتقاء دهد. این داستان را که طرح اولیه اش از آنِ تهیه کننده فیلم یعنی جناب منوچهر محمدی است در طول گفت وگوی هشت ماهة کارگردان با حامد محمدی فرزند جناب تهیه کننده، نگارش شده و بسیار تغییر کرده است. در طرح اولیه، سیدرضا همسر نااهلی داشته که از او طلاق می خواهد و وی را با دو فرزند تنها می گذارد. سیدرضا نیز مشابه این سیر را طی می کند و قالی می بافد و… در اینجا گرچه همسر خیلی سازگار و خوب است لکن به بیماری لاعلاجی دچار می شود که نتیجه اش باز هم ارتقاء مقامات روحانی سیدرضا است.
مشابه داستان این فیلم به توسط بلایایی دیگر در زمان جنگ تحمیلی واقعاً رخ می داد؛ طلبه هایی که برای انجام تکلیف دینی خود به جبهه می رفتند. البته عده ای هم بودند که همواره حفظ سنگرِ پشت جبهه را واجب تر می دانستند. اما آیا طلبه هایی که خالصانه به جبهه می رفتند از کسب علم باز می ماندند؟ جواب منفی است. خداوند حکیم از خزانة خود بی واسطه به آنها «حکمت» می آموخت، حکمتی که بسیار افضل و ناب تر از آن چیزی است که می توانستند در مدرسه کسب کنند. آن علم مدرسه چه بسا که ثقل روح بیاورد(که در مورد علوم تجربی و دانشگاهی البته نمود بیشتری دارد) اما این علم خدایی، انسان را سبک بار می کند و به او آرامش می بخشد، آنچنانکه امام خمینی(ره) در آن غزل مشهورش به سبب ثقل علوم مدرسه، از آنها بیزاری جسته است: «درِ میخانه گشایید به رویم شب و روز / که من از مسجد و از مدرسه بیزار شدم». یا آن شاعر دیگر در وصف کمالات خاتم الانبیاء سروده است: «اگر بودی کمال اندر نویسایی و خوانایی / چرا آن دلبر کل، نانویسا بود و ناخوانا؟»
اکنون اگر بساط جنگ جمع شده است لکن آن راه خدایی و سنن الهی همچنان برقرار است و حضرتش مردمان نیک را به اسباب مختلف مبتلا می کند و در عوض آن، لذات وافری از قرب حقیقی و حکمتی که چراغ راه دنیا و آخرت مؤمن باشد به سینة او سرازیر می کند و او بدون تلمذ کردن، بیش از علما و عرفای درس خوانده می فهمد. چون او به علمش عمل کرده است و خداوند آن «علم بهتر» را که «حکمت» باشد بدون واسطه به او بخشیده است. اگر می بینیم که برخی از انسان ها(از قبیل شهید چمران، سید مرتضی آوینی، و یا حجت الاسلام پناهیان) کلامشان بیش از دیگران نفوذ دارد و یا سخنانی می گویند که از استاد نیاموخته اند و در کتب نخوانده اند، به همین دلیل است که خداوند به سبب خلوص آنها در عرصة جهاد فی سبیل الله به ایشان حکمت بخشیده است، درست به همان سان که به حضرت یوسف(ع) علم تعبیر خواب داد وقتی که آن جهاد بزرگ را کرد و از زَلیخا گریخت.
علاوه بر اینها این فیلم یک زندگی عاشقانة صحیح و پایدار را نشان می دهد که طرفین یکدیگر را به خاطر خداوند دوست دارند و لذا عشقشان پایدار است. چرا که خداوند متعال عقد ایشان را در آسمان¬ها محکم کرده است و طبق مبارکه روم / ۲۱ محبت زوجین را در دل یکدیگر قرار داده است. خداوند در این مبارکه، پیدا شدن علاقه میان طرفین پس از عقد ازدواج را از معجزات خود شمرده است(«آیات» به معنی معجزات است چنانچه فرمود که موسی با نُه «آیه» به سوی فرعون رفت، نمل / ۱۲). معجزات خداوند فقط در ید قدرت اوست و کسی نمی تواند آن را بدلاً انجام دهد. یعنی اگر یکی از زوجین به دلایل دیگری غیر از سنت حسنة ازدواج(مانند ثروت و شهرت یا مقام یا جمال طرف مقابل و…) به این کار اقدام کند خداوند این عقد را محکم نخواهد کرد و چنین عقدی نخواهد پایید و قریباً با طلاق یا به فسخ یا به موت عاجل منفسخ خواهد شد: و مِن آیاتِهِ أنْ خَلَقَ لَکُم مِن أنْفُسِکُمْ أزْواجاً لِتَسْکُنُوا إلَیها و جَعَلَ بَیْنَکُم مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إنَّ فی ذلِکَ لآیاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرُونَ.
برخی ایرادها و نواقص
۱. ریتم فیلم کند است و این می تواند کمی برای مخاطب حرفه ای امروز آزاردهنده باشد. گرچه فیلمساز تکنیک خود را به رخ نمی کشد و فیلمبرداری دیده نمی شود و دوربین عملیات آکروباتیک انجام نمی دهد. از ۹۶ دقیقه زمان فیلم، فقط حدود هفت دقیقه از آن موسیقی دارد، که چهار دقیقه اش به تیتراژ پایانی مختص شده است. این خواست کارگردان بوده است تا بتواند قصه را به فضای واقعی نزدیک کند و نه اینکه یک ملودرام پر سوز و گداز بسازد.۲. آمدن پرستار به منزل توجیه ندارد، آن هم پس از آن همه نیش و کنایات که در بیمارستان نصیب سیدرضا کرده بود. این کار اصلاً معمول نیست.
۳. بازی های برخی بازیگران آزاردهنده است از قبیل دکتر بخش اورژانس، پرستار کشیک شب، خانم دکتر متخصص، تاجر قالی، و در برخی موارد اعظم خانم(صاحبخانه). لکن بازی دو بازیگر نقش اول و همچنین عاطفه، که گویا از اطفال تیزهوش مام میهن است چشمگیر و پسندیدنی است. خانم نگار جواهریان بدین سبب برندة سیمرغ بلورین جشنواره فجر امسال شد.
۴. فرزند سالاری این فیلم از شأن این خانواده به دور است، اینکه سیدرضا فرزندش را «ارباب» صدا می زند یا اینکه بچه ها فقط غذای مطبوع خود را می خورند و مدام پای تلویزیون می نشینند.
۵. در محیط حوزة علمیه کنایه زدن طلبه ها به وقت حضور امیرعلی بد است. این موضوع با توجه به جذابیت ذاتی کودکان برای ما بزرگسالان می توانست به این نحو باشد که طلبه ها امیرعلی را سر دست ببرند و پدر کمی فارغ شود اما به زودی به سبب بوی بدی که از او متصاعد می شود او را بازگردانند.
۶. همچنین شخصیت شیخ کاظم مدیر حوزه نیز مشابه نقشی است که او در فیلم قبلی منوچهر محمدی تهیه کننده محترم،(زیر نور ماه / سیدرضا میرکریمی ۱۳۷۹) داشته است. لزومی نداشت که قبای شخصیت منفی برای او بدوزند.
۷. حمید دوست سیدرضا نیز شخصیت چندان مستحسنی ندارد. یک نفر که به پنج شش سال درس خواندن قناعت می کند و اموراتش از راه باربری می گذراند. گرچه فیلم از طریق این شخصیت توانسته یکی از مشکلات طلبه ها را که انتخاب همسر باشد نشان دهد.
۸. دو سکانس یا نما در فیلم کم است و بایست برای ارجاعات بعدی فیلم، وجود می داشت. اول اینکه حمید نامزد خود را در اتاق زهرا سادات در بیمارستان می یابد(سخن حمید که از سیدرضا می خواهد که از طریق زهرا سادات از او خواستگاری کند در فیلم وجود دارد)، و دوم صحنة اعطای عطر،(چیزی که در انتهای فیلم بر استعمال آن تأکید می شود).
۹. جلسة اول درس اخلاق خیلی بی مایه است و سخنان حاج آقا رحیم را همه کس بلد است، اینکه با دعای یک پیرمرد روستایی، بچة در حال سقوط نجات یافت و غیره. جالب تر اینکه سیدرضا برای یادداشت کردن این جملات مشهور کاغذ و قلم در می آورد. در این سکانس می شد سخنان بهتری نوشت. اگر این سخن صحیح باشد که می گویند سخنان این استاد اخلاق را جناب سید مهدی شجاعی نوشته است آنگاه ما سطح انتقادمان را بالاتر خواهیم برد. چون به جناب ایشان حسن ظن داریم و نمی توانیم پس از حدود ده عنوان کتاب اسلامی و دینی که از او خوانده یا دیده ایم غمض بصر کنیم و به سادگی بگذریم. مگر اینکه برخی ممکن است معتقد شوند که این فیلم نیز در ادامة فیلم قبلی جناب تهیه کننده یعنی مارمولک(۱۳۸۳) قصد داشته روحانیون را تخریب کند و آنها را انسان هایی خشک مغز و متعصب نشان بدهد و در این فیلم نیز به آنها توهین کرده است. گرچه می توان دلایلی برای این ادعا یافت ولکن به نظر نمی رسد که آن موارد تعمدی بوده باشد.
ارسال نظر