چگونه ایرانیان در مالزی مسیحی می شوند؟

به گزارشامیدبه نقل از مشرقسومین و آخرین جلسه از نشست «بررسی علل گرایش به مسیحیت» عصر روز جمعه نوزدهم مهر در مجموعه فرهنگی شهدای انقلاب اسلامی(سرچشمه) برگزار شد. در این مجلس آقایان عبدالله چینی چیان و دکتر غلامرضا نوعی، به ایراد سخنرانی پرداختند. آقای علی جعفرآبادی نیز اجرای جلسه را بر عهده داشت که در ابتدا، وقایع دو مجلس پیشین را مرور کرد و سپس جلسه را به آقای چینی چیان سپرد.

عبدالله چینی چیان که در اوایل انقلاب به عنوان کاردار جمهوری اسلامی در آلمان مشغول به فعالیت بود فرصت خود را به بررسی «گرایش» های انسان اختصاص داد و پرسید آیا انسان با نور علم و معرفت به چیزی گرایش پیدا می کند یا با عقل؟ سپس خود پاسخ گفت که هیچکدام! بلکه علت گرایش انسان به هر چیز «عشق» و علاقه او به آن است.

چینی چیان برای سخنان خود به آیه ای از قرآن استناد کرد: ﴿قُلْ إنْ کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبعونِی یُحْبِبْکُمُ اللهُ – آل عمران / ۳۱﴾ ای پیامبر!(به مردم) بگو: «اگر خدا را دوست می‏دارید از من(= پیامبر) پیروی کنید تا او نیز شما را دوست بدارد». یعنی نتیجۀ محبت، محبت کردن است. اگر محبت خدا در دلتان هست از پیامبر اسلام تبعیت کنید و اینچنین خداوند شما را دوست خواهد داشت. شیطان خدا را می شناخت ولی فرمان او را گردن نگذاشت و از بهشت اخراج شد.


ما به دنبال چیزی می رویم که دوستش داریم؛ چیز خوب یا بد. سخن عرفا این است که مُحِب مایل به لقاء محبوب است. پس انسان به دنبال محبوبش می رود. «محبوب» هدف است و «عشق و محبت» انگیزۀ حرکت. آیا محبوبمان چیست؟ اگر محبوبمان زندگی غربی باشد با کتاب و فیلم و تفکرات سعی می کنیم شبیه او شویم و اگر نشد به آن سمت مهاجرت می کنیم.

آقای چینی چیان متذکر شد که ما اگر به سمت چیزی که دوستش نداریم می رویم مانند عمل جراحی، در نتیجۀ علاقه به چیز محبوبمان است که مثلاً سلامتی باشد. انسان به لقاء محبوبش مایل است: ﴿فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَدا – کهف / ۱۱۰﴾ اگر کسی به خداوند عاشق شود به آن سمت خواهد رفت و چیزی را شریک او قرار نخواهد داد.

تحقیق میدانی درباره مسیحی شدن ایرانیان در مالزی
در این قسمت، نوبت به دکتر غلامرضا نوعی رسید و جناب آقای جعفرآبادی مجری مراسم، ایشان را معرفی کرد که تحصیلات خود را تا مقطع دکتری در علوم قرآن و حدیثبه انجام رسانده و تحقیقی به نام مدارا در سیره پیامبر اکرم(ص) نوشته اند. او در خصوص علل گرایش برخی مسلمانان به مسیحیت، در کشور مالزی یک تحقیق میدانی صورت داده اند که قرار است در اینجا ارائه کنند. مجری سپس پرسید: چرا به این موضوع علاقمند شدید؟


آقای دکتر نوعی پاسخ گفت که به سبب تحصیل با خانواده به مالزی رفته بودم. روزی در مقابل مدرسه، منتظر آمدن فرزندم بودم که دیدم چند نفر اهل کره جنوبی، در حال تبلیغ مسیحیت هستند. لحظاتی بعد کشیش آنها نزد من آمد و قصد تبلیغ داشت و وقتی فهمید ایرانی هستم، گفت: ما در کلیسای خودمان چند ایرانی که تغییر دین داده اند داریم. برایم جالب شد و تحقیق کردم و فهمیدم که دو کلیسای فارسی در مالزی وجود دارد که مخصوص ایرانیانی است که زبان خارجه بلد نیستند. البته برخی ایرانیانی که زبان بلد بودند به کلیسای انگلیسی زبان ها می رفتند. به نظرم رسید که این موضوع را تحقیق کنم. لذا در مرحله نخست با ۱۲ نفر از ایرانیانی که در مالزی تغییر دین داده بودند مصاحبه کردم. با آنها مصاحبه مفصل(Deep interview) می کردم و از علل این موضوع می پرسیدم. بر اساس اطلاعاتی که به دست آوردم در مرحله دوم یک پرسش نامه تهیه کردم و از ۴۵ نفر خواستم تا به سؤالات گزینه ای آن جواب دهند.

در اینجا به برخی از موارد مصاحبه با ۱۲ نفر اشاره می کنم. آقایی بود در فاصله سنّی ۴۱ تا ۵۰ سال با مدرک کارشناسی. از او پرسیدم آیا به اجرای احکام اسلام مقید بودید؟ او گفت: من شیعه زاده هستم و در یک طبقه متوسط در شمال تهران زندگی می کردیم. تا ۲۱ سالگی نماز می خواندم. گاهی در منزل ما مراسم های مذهبی برقرار می شد. او مدتی به صوفیه علاقمند شده و حتی به خانقاه می رفته است. از منابع مطالعاتی اش درباره اسلام پرسیدم که گفت: از حدود ۱۳ یا ۱۴ سالگی در عقاید خود دچار شک شدم و منابع مختلفی را مطالعه کردم اما سیراب نشدم.



آقای دکتر نوعی ادامه داد: در مالزی گروهی را دیدم که کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل(UNHCR) از آنها حمایت می کرد. آنها به مالزی آمده بودند تا ویزای اقامت آنها به کشورهای دیگر صادر شود. سازمان ملل ظاهراً طبق ماده ۱۸ حقوق بشر(مصوب شده در سال ۱۹۴۸) از تغییر دین خصوصاً در میان مسلمانان حمایت می کند و می گویند در اسلام تغییر دین آزاد نیست.

بر خلاف آنچه در غرب، علیه اسلام ترویج می شود در جهان اسلام کسی به خاطر تغییر دین در هیچ دادگاهی محاکمه و اعدام نشده است. به برخی از این افراد اشاره می کنیم:

۱. نصر حامد ابوزید در سال ۱۹۹۳ پرونده ای در مصر علیه او به وجود آمد چون تفسیر بدعت آمیزی از دین بر اساس تاریخ مندی و هرمنوتیک ارائه کرده بود. او در جامعه به ارتداد متهم شد. در سال ۱۹۹۵ از مصر به اسپانیا رفت و سال ها در هلند بود و در سال ۲۰۱۰ در مصر فوت کرد.
۲. فرج فوده در سال ۱۹۹۲ در مصر
۳. نجیب محفوظ، نیز به دلیل صحبت هایش یک برخوردی پیش آمد
۴. محمود محمد طه، در سودان که تحت تأثیر فضای سیاسیِ ریاست جمهوری جعفر نمیری بود
۵. رافق تقی در جمهوری آذربایجان که به جرم توهین به مقدسات کشته شد و نه به خاطر تغییر دین
۶. عبدالرحمن که در افغانستان مسیحی شده بود به ایتالیا رفت و کشته نشد

چگونه گرایش های انسان تغییر می کند؟
در این قسمت جناب جعفرآبادی مجری محترم از آقای چینی چیان پرسید که چه می شود که مبدأ میل انسان عوض می شود؟

آقای چینی چیان به ادامه مبحثخود پرداخت و گفت که در ضمن سخنان خود به جواب این سؤال خواهد رسید. ایشان سپس برخی القاب پیامبران را برشمرد: آدم صفی الله، نوح نبی الله، ابراهیم خلیل الله، موسی کلیم الله، عیسی روح الله، و بالاترین لقب از آنِ رسول خدا است که خدا او را دوست دارد: محمد حبیب الله.

چه وقت مقصود این انبیاء در خصوص انسان ها به تحقق می رسد؟ آیا وقتی که همه ما بوعلی سینا و ملاصدرا و ابوذر بشویم؟ خیر، بلکه فرمود: ﴿قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إلاَّ الْمَوَدَّةَ فی الْقُرْبی – شوری / ۲۳﴾ یعنی مودّت داشتن به خاندان پیامبر. و «مودّت» حداقل «محبت» است.
شیطان، علم بسیار به خداوند و قیامت داشت اما نافرمانی کرد. خدا تعالی به وقت محاکمه او، پرسید: آیا تو تکبر کردی یا از عالی مقامان بودی(کسانی که مأمور به سجده نبودند)؟ ﴿قالَ یا إبلیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أسْتَکْبَرْتَ أمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِین - ص / ۷۵﴾. ابلیس خودش را دوست دارد و لذا به دنبال ارضاء اهواء نفس خود می رود.


آقای چینی چیان به جناب مجری که پرسیده بود چرا میل برخی انسان ها تغییر می کند اینطور پاسخ داد که اگر علت گرایش های ما «محبت» است، علت تغییر گرایش ها نیز «محبت» است. یعنی محبوب انسان عوض می شود. مثلاً عشق به معبود، فطریِ ما است. ولی برخی مردم بت می پرستند همانطور که انسان خدا را می پرستد: ﴿وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللهِ أنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ الله – بقره / ۱۶۵﴾. یعنی انسان «حقیقت» را با «بَدَل» جایگزین می کند. هر کسی امام خود را دوست دارد. وقتی الویس پرستلی مرد ۳۷ نفر در لندن خودکشی کردند. مایکل جکسون قرار بود به هتلی در اروپا برود. مردم جمع شدند تا او را بینند. شب شد و مدیران هتل برق را قطع کردند و فقط چراغ اتاق او را روشن گذاشتند. او پس از مدتی با هلی کوپتر آمد و پنجۀ خود را دستکش سفیدی پوشیده بود، بیرون آورد. خیلی ها غش کردند ﴿یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ الله وَ الَّذِینَ آمَنُوا أشَدُّ حُبًّا لِلَّه﴾. انسان های مؤمن خیلی چیزها را دوست دارند ولی بیشترین علاقۀ آنها به محبوب حقیقی یعنی خداوند است.

ریشه گرایش های انسان به سوی کمال است. گرایش و دوست داشتن های عموم انسان ها را اگر احصاء کنید چه به دست می آید؟ قدرت، سلامت، زیبایی، علم، عزت، دارایی، رحمت و… اگر به اینها توجه کنید خواهید دید که اسماء خداوند هستند: قادر، سلیم، جمیل، علیم، عزیز، مالک، رحیم و… کار شیطان، آن است که سکۀ بدلی ضرب می کند. لذا باید مواظب باشیم که بدل نخوریم. ﴿أَ لَمْ تَرَ إلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللهِ کُفْرا – ابراهیم / ۲۸﴾. کسی در جهان بی خدا و بی دین نیست. آنهایی را که ما بی دین می خوانیم در واقع به جای خدای واحد، خدای بدلی را می پرستند. لذا آیه ﴿لا اله الاّ الله﴾ معبودان غیر نفی را کرده، فقط الله را اثبات می کند. شیطان برای مفاهیم فطری و خدایی، بدل درست می کند و مصداق غلط می دهد؛ خدای بدلی، پیامبر بدلی، کتاب بدلی، محبوب بدلی، هدف بدلی، امام بدلی، کمال بدلی. اینها همه جایگزین مصادیق حقیقی می شوند.


تغییر دین دهندگان در مالزی
در ادامه، دکتر نوعی نمونه های دیگری از تغییر دین دهندگان در مالزی ارائه کرد و به جمع بندی رسید. ایشان خبر داد که بر اساس اطلاعات اولیه یک پرسش نامه تهیه کرده است که مصاحبه شوندگان باید آن را تیک می زدند. یکی از مسیحی شدگان، به نظر می رسید خلاء عاطفی دارد زیرا از زنش در ایران جدا شده بود. او خبر داد که به هنگام عبور از مقابل کلیسا به آن جذب شده و به داخل رفته است. کمی بعد کشیش از حاضران خواسته تا کسانی که نوبت اول است به اینجا می آیند برخیزند. سپس حاضران او و چند نفر دیگر را مورد تشویق قرار داده اند. سپس ایرانی های مسیحی در آنجا، از او دعوت کرده اند و او نیز مسیحی شده و اصلاً پژوهشی در این باره نکرده است.

یک خانم بیست و چند ساله که مدرک کارشناسی داشت می گفت خانواده من بسیار مذهبی بودند اما خود او اطلاعات چندانی از دین اسلام نداشت. می گفت سؤالاتش را با کسی مطرح نمی کرده است. خانم دیگری بود که از ارامنه محبت دیده بود و جذب شده بود.

در مورد وسیله تغییر دین از آنها می پرسیدم که این موارد ذکر می کردند: کتاب، اینترنت، ملاقات حضوری، مسافرت خارج از کشور. برخی افراد که در مالزی با آنها مصاحبه می کردم در کشورهای دیگر تغییر دین داده بودند. از آنها می پرسیدم: آیا مسیحیت را تبلیغ می کنید؟ نفر اول که اطلاعات خوبی داشت و در بخش قبل از او یاد شد، می گفت: من تبلیغ نمی کنم. اما چند وقت بعد همو مرا به خانه اش دعوت کرد تا دو ایرانی را غسل تعمید بدهد.

نکته جالب اینکه نگرش آنها به دین اسلام اغلب مهربانانه بود و من تنفر چندانی در آنها ندیدم. یعنی به نظر می رسید که تغییر دین در آنها عمیق نبوده است. حتی بعضی از آنها هنوز سخنرانی های برخی واعظان کشورمان مثل آقایان قرائتی و کافی را گوش می کردند. در خصوص جنسیت، تقریباً تعداد زنان و مردان برابر بود و سن متوسط آنها به وقت مصاحبه ۳۴ ساله بود و سن تغییر دین آنها بین ۲۱ تا ۲۶ سال بوده است. به طور متوسط، مدرک تحصیلی کارشناسی داشتند.

آقای دکتر نوعی متذکر شد که اغلب این افراد مسیحی شده علت اصلی مهاجرت خود را به خارجه، رفتار نامناسب ایرانیان به تغییر دین دهندگان ذکر می کردند. این نشان می دهد که ایرانیان به طور عمومی تغییر دین را نمی پسندند. نکته جالب توجه اینکه اغلب تغییر دین داده ها از دین قبلی آشنایی درستی نداشتند و در خیلی از موارد به مطالعه دین جدید هم اقدام نکرده بودند. ۵۳ درصد گفته اند که ما درباره دین اسلام تحقیق نکرده ایم. بیش از شصت درصد از پرسش شوندگان، خود را قبل از تغییر دین یک مسلمان عمیق نمی دانستند. می پرسیدم که آیا شرایط سیاسی ایران بر تغییر دین شما تأثیر داشته است؟ اکثریت آنها این مورد را بی تأثیر می دانستند. آقای غلامرضا نوعی که در مطالعات قرآن و حدیثدکتری گرفته است، ادامه داد: در تواریخ صدر اسلام نیز اگر مطالعه بفرمایید می بینید که مرتدشده ها خاستگاه فکری و اعتقادی نداشتند. اغلب از روی عناد و لجاجت بوده است. مثلاً کسی مرتکب قتل شده و برای فرار از مجازات، تغییر دین داده است. یا مثلاً رئیس قبیله از اسلام خارج شده و تمام قبیله نیز به تبعیت از او خارج می شدند.

دکتر نوعی در انتها تأکید کرد که این تحقیق حتماً ضریب خطا دارد. افراد مصاحبه شده گاهی کتمان می کنند، دروغ می گویند، می ترسند یا شرم مانع از بیان برخی واقع می شود. لذا این پژوهشی است درباره مواردی که من در مالزی مصاحبه و تحقیق کردم. ممکن است همین تحقیق در ترکیه به نتایج دیگری منجر شود.


پرسش و پاسخ
اولین نفری که پشت تریبون رفت آقای ابوالفضل صفرپور بود که آقای دکتر نوعی را مخاطب ساخته می گفت که ای کاش با آن مسیحی شده ها مباحثه می کردید. ایشان پاسخ دادند که من در این تحقیق سعی می کردم بی طرفی خود را حفظ کنم و حتی سعی می کردم سؤالاتی نپرسم که مفهوم خاصی را القاء کند.

نفر بعدی آقای احمدی کارشناس روابط عمومی بود که از تعداد جامعه آماری مورد بحثپرسید. آقای دکتر نوعی پاسخ گفتند: در مرحله اول ۱۲ نفر و در مرحله بعد ۴۵ نفر. آقای احمدی این تعداد را اندک دانست. دکتر نوعی پاسخ گفت که با دکتر مالکوم ریگزبی(Malcolm L. Rigsby) در دانشگاه هندرسون امریکا نیز پژوهش مشابهی انجام داده ارتباط گرفته است. تحقیق او در کتابی به چاپ رسیده و سؤال اصلی او این بوده است که آیا تغییر دین دهندگان به آدم های متعصبی تبدیل می شوند یا خیر. ریگزبی با تغییر دین دهندگان در زندان های امریکا مصاحبه کرده و جامعه آماری او از کسانی که به اسلام یا مسیحیت گرویده اند ۲۲ نفر بوده است. دکتر نوعی که در جلسه قبل به عنوان یکی از پرسش کنندگان در انتهای جلسه نتایج یک تحقیق در کشورهای اسلامی را قرائت کرده بود متذکر شد که در آن تحقیق ۷۵۰ نفر در ۳۰ کشور اسلامی مورد بررسی قرار گرفته اند که سهم هر کشور ۲۵ نفر می شود. لذا جامعه آماری در تحقیق ما، تعداد قابل قبولی داشته است.

در این قسمت آقای ناسخیان یکی از فرهنگیان آموزش و پرورش موضوع تغییر دین را از منظر تربیتی مورد بررسی قرار داد. او در مورد علل دور شدن نوجوانان از اسلام سخن گفت و در ابتدا به نقش مهم خانواده ها پرداخت. بعضی خانواده ها غیرمذهبی هستند و از فرزندان آنها انتظار چندانی نمی رود. اما خانواده های مذهبی را می توان به دو نوع آگاه و سخت گیر تقسیم کرد. علت اول که باعثدور شدن فرزندان خانواده های مذهبی از اسلام می شود روش های غلط سخت گیرانۀ برخی والدین است و علت دوم می تواند عدم تطابق سخن و کردار برخی از والدین باشد.

ایشان سپس به اهمیت جایگاه مدرسه و معلمان در دور شدن از اسلام توجه کرده، گفت: مثلاً صبحگاه های طولانی در سرما و گرما باعثطرد بچه ها از دین و فرهنگ می شود. قرآن می فرماید: ﴿فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ و لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک – آل عمران / ۱۵۹﴾. لذا باید مانند پیامبر اکرم با رحمت به مردم تعلیم داد و نه با شدت. از حضرت امام رضا(ع) نقل شده که فرمودند: «فَإنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحَاسِنَ‏ کَلامِنَا لَاتَّبَعُونَا»[عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۱، ص ۳۰۷]. لذا وظیفه ما این است که کلام اهل بیت را درست معرفی کنیم. ایشان سخن خود را با ذکر حدیثی به پایان برد که از حضرت امام باقر(ع) نقل شده که حضرت رسول الله(ص) فرمود: «إنَّ هَذَا الدِّینَ مَتِینٌ فَأَوْغِلُوا فِیهِ بِرِفْقٍ‏ و لا تُکَرِّهُوا عِبَادَةَ اللهِ إلَی عِبَادِ اللهِ فَتَکُونُوا کَالرَّاکِبِ الْمُنْبَتِ‏ الَّذِی لا سَفَراً قَطَعَ و لا ظَهْراً أبْقَی‏»[الکافی، طبع اسلامیه، ج ۲، ص ۸۶؛ بَابُ الِاقْتِصَادِ فِی الْعِبَادَة]. یعنی اسلام دینی استوار و با متانت است پس حرکت دینی شما باید با نرمش و اعتدال باشد. و عبادت الهی را در نظر بندگان خدا مکروه نکنید که در نتیجه مانند راکب و سواری خواهید شد که از اثر فشار بر مرکب خود آن حیوان را خسته و کوفته کرده که نهایتاً نه راهی را طی کرده و نه پشت و گردۀ سالمی برای حیوان باقی مانده. آقای دکتر نوعی نیز این سخنان را تأیید کرده گفت: اکثر کسانی که من با ایشان مصاحبه کرده ام خبر می دادند که خانوادۀ آنها سخت گیر بوده اند.


تکمله
در انتها فرصتی برای دو سخنران پیش آمد تا سخنان خود را تکمیل کنند. دکتر نوعی گفت که حدیثی در صحیح مسلم و بخاری به نقل از رسول اکرم(ص) آمده است که هر کس دین خود را تغییر داد او را بکشید «مَنْ بَدَلّ دینَهُ فَاقْتُلُوهُ». این حدیثدر منابع شیعه وجود ندارد. لذا بسیاری از کسانی که در این موضوع وارد شده اند از منظر حقوق انسانی بحثمی کنند. ارتداد می تواند موضوع تحقیقات بسیار باشد.

آقای چینی چیان نیز در سخنان پایانی خود گفت: تجزیه دمار از انسان درمی آورد. غرب همه چیز را تجزیه می کند. کفار، به ارباب متفرقون دعوت می کنند و توحید به وحدت. در غرب درباره خانواده می گویند عشق و ازدواج و خانواده با هم تفاوت دارند. لذا در آلمان اگر کسی به دادگاه شکایت کند که همسر من با بیگانه ارتباط دارد می گویند به تو چه مربوط است که او چه می کند؟

آقای چینی چیان ادامه داد: می گویند که در غرب تغییر دین راحت است. اما اینطور نیست. من قبل از انقلاب، کلاس هفتم دبیرستان تا دیپلم را در آلمان خواندم. در همان سال اول، برای ما اردوی مختلط دانش آموزی گذاشتند تا با جنس مخالف دوست شویم. من عمداً غایب شدم. معلم فهمید و مرا بازخواست کرد. گفتم: ما در فرهنگ ایرانی فقط به وقت ازدواج ممکن است با جنس مخالف دوست شویم. در مدرسه شورایی برای من تشکیل دادند و در نهایت گفتند عدم اختلاط تو با دختران به دلیل آن است که تو «محمدی» هستی. در آن زمان به «مسلمانان» می گفتند «محمدی».

خداوند در قرآن فرمان می دهد که به دین حنیف رو کنید، که آن را همگان در فطرت خود دارند و بَدَل نیز ندارد: ﴿فَأقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّم – روم / ۳۰﴾. حضرت ابراهیم(ع) در ماجرای پرستندگان ماه و ستاره گفت که من غروب کنندگان را دوست ندارم. او موضوع عشق و علاقه را مطرح کرد که خداوند غروب کننده مورد علاقه من نیست.
فیلم عصر جدید ساخته چارلی چاپلین[۱۹۳۶] موضوع الیناسیون و خودفراموشی را مطرح می کند. این کارگر پس از مدتی کار در کارخانه و سفت کردن پیچ ها، حتی قاشق و چنگال را آچار می بیند و دکمه لباس را مهره هایی که باید سفتشان کند. او کاملاً خود را فراموش کرده است.

خداوند می فرماید ای مؤمنان خیلی به یاد من باشید، صبح و شب تسبیح کنید: ﴿وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً – انسان / ۲۵﴾. خداوند به حضرت موسی(ع) فرمود: خدایی بجز من نیست پس مرا عبادت کن و نماز را برای یاد من به پای دار: ﴿إنَّنیِ أَنَا اللهُ لا إلاهَ إلاّ أنَا فَاعْبُدْنیِ وَ أقِمِ الصَّلَوةَ لِذِکْرِی طه / ۱۴﴾. اگر معبود اصلی را فراموش کردیم معبود بدلی جای او را می گیرد. علت تعقیبات نماز همین است.

این جلسه نزدیک به وقت اذان مغرب به پایان رسید.


سلسله برنامه های آزاداندیشی و گفت وگوی انتقادی، مقرر است در هفته های بعد به موضوعات دیگر اعتقادی یا سیاسی بپردازد.