فرقه وهابیه، مروج اعتقادات اسرائیلیه
شخصی به عایشه گفت: ابوهریره از قول پیامبر(ص) روایت می کند که «بد فالی در سه چیز است: زن، خانه و اسب» عایشه از این روایت بسیار خشمگین شد.
بخش اول
چکیده
در زمان پیامبر اکرم(ص) و حتی ابوبکر چیزی از اسرائیلیات در تفسیر، تاریخ و اصول اعتقادی مسلمانان مطرح نبود. از زمان خلیفه دوم کم کم افکار و اندیشه های بنی اسرائیلی در میان مسلمانان رسوخ کرد. احبار یهودی و راهبان مسیحی بعدها با حمایت جانی و مالی معاویه و خاندان بنی امیه، در ترویج اسرائیلیات نقش کلیدی داشتند.
اکنون فرقه وهابیت به عنوان یک جریان دینی در برداشت از آیات صفات از آن بهره برداری کرده، خود را بر صراط حق و مخالفین را در گمراهی می بینند. در نوشتار حاضر با سنجش و مقایسه اندیشه های اعتقادی تورات و اندیشه های اعتقادی وهابیت در باب توحید صفاتی به این نتیجه رسیدیم که اعتقادات توحید صفاتی وهابی ها نسخه جدیدی است، برگرفته شده از اعتقادات یهود.
واژگان کلیدی
اسرائیلیات، عرش، ید، کعب الاحبار، ابوهریره، صفات، نقد.
طرح مسئله
یکی از اصول بنیادین اسلام، اصل توحید است، که خود شامل توحید ذاتی، ربوبی، صفاتی و افعالی می شود. مسلمانان در توحید صفاتی با یکدیگر اختلاف نظر دارند. به گونه ای که بعضی با ارائه چهره انسانی از خداوند، برایش اعضا و جوارح قائل شده اند. با توجه به اینکه در زمان پیامبر اکرم(ص) چنین اندیشه هایی در میان مسلمانان مطرح نبود، این پرسش مطرح می شود که از چه زمانی این اعتقادات و اندیشه ها در میان مسلمانان شکل گرفت؟ آیا ریشه های درون دینی دارد؟ یا عوامل برون دینی باعثبه وجود آمدن چنین اعتقاداتی شده است؟ مقاله حاضر به تحقیق درباره این مسئله می پردازد.
واژه اسرائیلیات
اسرائیلیات جمع اسرائیلیه است و در اینکه ریشه آن عربی، یا از واژگان وارداتی زبان عربی است، اختلاف نظر است.؟ بعضی آن را واژه ای عبری دانسته اند که به معنای «پیروزی بر خدا» است.(معرفت، ۱۳۷۹:۲ / ۷۰) این کلمه مرکب از دو جزء است؛ واژه «اسراء» به معنای پیروزی و چیره شدن؛ و واژه «ئیل» به معنای قدرت تام و تمام.(همان: ۷۱) بنابراین، «اسرائیل» یعنی چیره شده و پیروز آمده بر قدرت کامل یعنی خداوند تعالی.(همان) بنابر عقیده یهودیان، پس از پیروزی حضرت یعقوب در پیکار با خداوند، به وی لقب «اسرائیل» داده شد.(همان)
نظر دیگر این است که: «اسرائیل» از نظر لغوی به معنای بنده و برگزیده خدا،(قرشی، ۱۳۷۱:۱ / ۸۱) و هم معنای عبدالله است.(مغنیه، ۱۴۲۴:۱ / ۹۰) بعضی هم احتمال داده اند کلمه اسرائیل عبری نبوده بلکه عربی، و برگرفته از عبارت «سبحان الذی أسری بعبده» باشد.(خمینی، ۱۴۱۸:۵ / ۵۲۳)
معنای اصطلاحی
اسرائیلیات دراصطلاح به روایت های برگرفته شده از یهود و نصاری گفته می شود که در میان امت های گذشته جاری بوده است؛(ابن کثیر، ۱۴۱۲:۱ / ۱۸؛ معین، ۱۳۶۳:۱ / ۲۶۵) و به جهت غلبه جانب یهودی این روایات بر جانب نصرانی آنها، اسم اسرائیلیات بر آن نهاده اند.(همان) غالب این داستان ها خرافی و بی اساس اند.(معین، ۱۳۶۳:۱ / ۲۶۵)
عوامل ترویج فرهنگ بنی اسرائیل
از عوامل ترویج فرهنگ بنی اسرائیل می توان به فعالیت گروهی از اهل کتاب و بعضی از مسلمانان در نقل روایات دروغ برگرفته از اسرائیلیات اشاره کرد.
الف) اهل کتاب
برخی از اهل کتاب ناچار اسلام آورده بودند و گوشت و پوست آنها آغشته به اعتقادات یهودی و مسیحی بود و اطلاعات زیادی از تورات و انجیل موجود داشتند؛ ازاین رو، مسلمانان به دیده دانشمند و افراد با اطلاع به آنها نگاه می کردند و آنان نیز، در محافل و جمع مسلمانان از اسرائیلیات روایت می کردند. از مشهورترین آنها می توان افراد ذیل را نام برد:
۱. کعب الاحبار
اَحبار جمع «حَبر یا حِبر» به معنای دانشمند است. کعب الاحبار یعنی کعب دانشمندان(نووی، ۱۴۰۷:۳ / ۲۰۶) بعضی وجه تسمیه اش را در اختیار داشتن کتاب های احبار(دانشمندان یهود) دانسته اند.(همان) در اینکه کعب چه زمانی مسلمان شد، اختلاف نظر است. صحیح ترین قول آن است که او در زمان عمر اسلام آورد(ابن حجر، بی تا: ۱۳ / ۲۸۲؛ ابوریه، بی تا: ۱۴۷) و در سال ۳۲ هجری، در دوران خلافت عثمان، در حِمص وفات یافت.(نووی، ۱۴۰۷:۳ / ۲۰۶) او با صحابه پیامبر(ص) می نشست و از کتاب های اسرائیلیات برایشان روایت نقل می کرد.(ذهبی، ۱۴۱۳:۳ / ۴۸۹) ابوهریره می گفت: «کانَ اَهلُ الکتاب یقرؤُونَ التوراة بالعبرانیة و یفسِّرونَهُ بالعربیةِ».(ابن حجر، بی تا: ۱۳ / ۲۸۲)
گروهی از سیره نویسان نوشته اند که علی(ع) درباره کعب الاحبار می گفت: او از دروغگویان است.(بحرانی، ۱۴۱۱:۱ / ۲۵) همچنین از زراره روایت شده که گفت: شخصی به نام عاصم بن عمر نزد امام باقر(ع) آمد و گفت: کعب الاحبار می گوید: «هر بامداد کعبه مقابل بیت المقدس سجده می کند» امام باقر(ع) فرمود: نظر تو درباره سخن کعب چیست؟ او گفت: کعب راست گفته است. امام باقر(ع) فرمود: تو و کعب، هردو دروغ می گویید.(کلینی، ۱۳۶۵:۴ / ۲۴۰) کعب الاحبار و امثال او از کسانی اند که حکایات و سخنانی را میان مسلمانان وارد کرده و آنها را فریب می دادند.(ابن حزم اندلسی، بی تا: ۴ / ۲۴۰)
۲. تمیم داری
تمیم بن اوس داری از مسیحیان یمن بود.(ابوریه، بی تا: ۱۸۱) در سال نهم هجری پس از جنگ تبوک با گروهی نزد پیامبر(ص) آمد و مسلمان شد.(همان: ۱۸۲) او در مدینه زندگی می کرد و پس از قتل عثمان به شام رفت.(همان) در دوران خلافت علی(ع) در سال چهلم هجری وفات کرد.(همان)، از کسانی بود که به جای پیامبر(ص) پیش نماز می ایستاد.(ابن عساکر، بی تا: ۲۲ / ۲۱۹) وی اولین کسی بود که داستان سرایی را آغاز کرد؛ از عمر اجازه گرفت تا برای مردم داستان بگوید؛ عمر به او اجاز داد تا ایستاده داستان بگوید.(ذهبی، ۱۴۱۳:۲ / ۴۴۸) او در زمان عمر پیش از خطبه های نماز جمعه سخنرانی می کرد.(نمیری، بی تا: ۱ / ۱۱) در زمان عثمان جلسات سخنرانی تمیم در هر جمعه به سه جلسه افزایش یافت.(همان: ۱۲)
۳. وهب بن منبه
نژادش از فارس است که کسرا آنها را به یمن فرستاد.(زرکلی، بی تا: ۸ / ۱۲۵) آگاه به اساطیر گذشتگان، به ویژه اسرائیلیات بود.(همان) عمر بن عبدالعزیز قضاوت شهر یمن را به او سپرد.(همان) وهب می گفت: ۹۲ کتاب آسمانی را گوش داده ام، هفتاد و دوتای آنها را در کنیسه ها و بیست تا را از طریق مردم.(همان: ۱۲۶) وی می گوید: در تمام آن کتاب ها دیدم که اگر کسی خواست و اراده ای را به خود نسبت دهد، کفر ورزیده است.(همان)
پدرانش بر دین مردم فارس(مجوس یا زرتشت) بودند.(همان) آنان با سکونت در میان مردم یمن ضمن فراگیری دین مسیح، با آداب و رسوم یهودی نیز، خو گرفتند.(ابوریه، بی تا: ۱۵۰) وهب، زبان یونانی می دانست و از علم و دانش اهل کتاب اطلاعات زیادی داشت.(همان) او از مشهورترین مدرسان مدرسه ای بود که کیسان بن طاووس در یمن بنیان گذاری کرده بود.(ثعالبی، ۱۴۱۸:۱ / ۸۰) وهب در محرم سال ۱۱۳ یا ۱۱۴ هجری قمری در هشتادسالگی وفات یافت.(ابن حبان، ۱۳۹۳:۵ / ۴۸۷)
بعضی هم سال وفات او را سال ۱۱۰ هجری درج کرده اند.(همان) وی می گفت: سی کتاب آسمانی را که برای سی پیامبر نازل شده بود مطالعه کردم.(ذهبی، ۱۴۱۳:۴ / ۵۴۵) از کتاب هایی که به او نسبت داده شده: ذکر الملوک المتوجّه من حمیر و اخبارهم و قصصهم و قبورهم و اشعارهم، قصص الانبیاء، قصص الاخیار، کتاب القدر و کتاب الاسرائیلیات است.(کحالة، بی تا: ۱۳ / ۱۷۴) وهب بن منبه مدعی بود تورات و انجیل تحریف نشده و تغییری در آن صورت نگرفته است و به همان صورتی که نازل شده باقی است. تغییر و تحریف در کتاب هایی رخ داد که توسط احبار و راهبان نوشته شده است. و کتاب های نازل شده الهی مصون از تحویل و تحریف اند.(ابن کثیر، ۱۴۱۲:۱ / ۳۸۴)
ب) مسلمانان
اگرچه در میان مسلمانان این حدیثپیامبر(ص) شایع بود: «لا تصدّقوا اهل الکتاب و لا تکذّبوا هم…» اما مسلمانان در نقل کلام آنها خودداری نمی کردند.(همان: ۱ / ۱۹) و حتی بعضی از صحابه به وهب بن منبه، کعب الاحبار و عبدالله بن سلام پیوستند.(ابوریه، بی تا: ۱۴۶ و ۱۴۷)
۱. ابوهریره
ابوهریره از صحابه پیامبر(ص) است. کنیه اش «ابوهریره»، و در نام وی اختلاف نظر است. تا جایی که سی اسم برای او نقل کرده اند.(عسکری، ۱۳۷۱:۱۲) پس از فتح «خیبر» به مدینه آمد و تا وفات پیامبر(ص)، سه سال صحبت آن حضرت را درک نموده است.(همان) کعب الاحبار در وصف ابوهریره می گوید: «ما رأیتُ احداً لم یقرأ التوراة اَعلمَ بما فیها مِن ابی هریره»(ذهبی، بی تا: ۱ / ۳۵) ندیدم کسی را که تورات نخوانده باشد، و آگاه تر از ابوهریره به محتوای آن باشد. وی می گفت: احادیثی از پیامبر(ص) روایت می کنم که اگر در زمان عمر می گفتم، سرم را می شکاند.(همان) ابوهریره می گفت: اگر تمام روایاتی را که در کیسه دارم برای شما نقل می کردم با پشگل مرا می زدید.(همان: ۶۱۵) وی در ۷۸ سالگی و به سال ۵۹ هجری وفات کرد.(همان: ۶۲۶)
نقدِ ابوهریره
امام علی(ع) می فرمود: «آگاه باشید که دروغگوترین انسان زنده نسبت به رسول خدا است»(ابن ابی الحدید، بی تا: ۱ / ۶۸) عایشه به احادیثی که ابوهریره از پیامبر(ص) روایت می کرد، اشکال می گرفت.(ذهبی، ۱۴۱۳:۲ / ۶۰۴) ابوهریره این گونه توجیه می کرد که زن بودن و سرمه کشیدن و آراستن برای پیامبر(ص) تو را به خود مشغول می کرد؛ درحالی که چیزی نبود که من را از پیامبر(ص) باز دارد!(همان: ۶۰۴) شخصی به عایشه گفت: ابوهریره از قول پیامبر(ص) روایت می کند که «بد فالی در سه چیز است: زن، خانه و اسب» عایشه از این روایت بسیار خشمگین شد.
و گفت: اهل جاهلیت چنین می گفتند.(ابن حنبل، بی تا الف: ۶ / ۱۵۰،۲۴۰ و ۲۴۶) عمر بن خطاب، ابوهریره را تازیانه می زد و به وی می گفت: «بسیار روایت نقل می کنی و سزاوار آن هستی که یکی از دروغگویان بر پیامبر(ص) باشی».(ابن ابی الحدید، بی تا: ۴ / ۶۷ و ۶۸) سفیان ثوری از ابراهیم تیمی نقل کرده است که گفت: از ابوهریره حدیثقبول نکنید مگر احادیثی که درباره بهشت یا جهنم گفته باشد.(همان: ۶۸)
از ابوحنیفه درباره خبری که از رسول خدا می رسد و با قیاس تعارض دارد پرسش شد. وی گفت: اگر راویان ثقه، آن خبر را نقل کرده باشند، به آن عمل می کنیم و رأی را کنار می نهیم.(همان: ۶۸) از او پرسیدند، درباره روایات ابوبکر و عمر چه می گویی؟ گفت: روایات آن دو، تو را کفایت می کند.(همان) از روایات علی و عثمان پرسش شد، گفت: روایات آنها هم چنین است. سپس درباره روایات صحابه، گفت: چون عادل بودند روایات همه آنها به جز ابوهریره و انس بن مالک درست است.(همان) دیگر ایرادهایی که بر وی وارد کرده اند عبارت اند از:
یک. حدیث«وعاءین»؛ بخاری از ابوهریره روایت کرده است که گفت: از پیامبر(ص) دو ظرف حدیثحفظ کردم که یکی را در میان مردم پخش می کنم؛ اما درصورت پخش ظرف دوم، این گلو بریده می شود.(بخاری، بی تا: ۱ / ۳۸) چگونه ممکن است پیامبر(ص) احادیثی را از همه صحابه کتمان کرده باشد، و فقط به ابوهریره آن هم کسی که بعد از سال نهم هجری مسلمان شده گفته باشد!؟
دو. ابوهریره تدلیس می کرد(روایاتی را که از صحابه شنیده بود، به پیامبر(ص) نسبت می داد) مثلاً روایت: «مَن أدرک الصبحَ و هُوَ جُنُبٌ فَلا یصُمُّ» را از قول پیامبر روایت می کرد، و براساس آن فتوا می داد.(ابن حجر، ۱۴۱۵:۱ / ۶۵ و ۶۶) وقتی عایشه بر او اشکال گرفت که خود پیامبر(ص) چنین رفتار نمی کرد بلکه روزه را ادامه می داد؛ ابوهریره گفت: من از فضل بن عباس و اسامة بن زید شنیده ام.(همان)
سه. تهمت به مقام نبوت: ابوهریره می گوید: نماز برپا شد و صفوف آراسته گردید. رسول خدا در جایگاه نماز ایستاد؛ بعد یادش آمد که جنب است! به ما گفت: منتظر بمانید؛ سپس، غسل کرده، بازگشت.(بخاری، بی تا: ۱ / ۷۲ و ۱۵۷) چگونه عقل قبول کند که پیامبر(ص) نسبت به تطهیر خود غفلت داشته و در جایگاه نماز حاضر شده و بعد یادش آمده باشد که جنب است!؟
۲. عبدالله بن عمروعاص
از صحابه پیامبر(ص) است. کنیه اش ابا محمد و به روایتی، عبدالرحمن بود.(ابن اثیر، ۱۳۶۴:۳ / ۲۳۳) قبل از اسلام اسمش «العاص» بود که و بعد از مسلمان شدن، پیامبر(ص) نام عبدالله بر او نهاد.(ذهبی، ۱۴۱۳:۳ / ۷۹) وی زبان سُریانی را که زبان اصلی تورات است آموخته بود.(عسکری، ۱۳۷۱:۱۲ / ۳۰، زرکلی، بی تا: ۴ / ۱۱۱) معاویه مدت کوتاهی ولایت کوفه را به او سپرد.(زرکلی، بی تا: ۴ / ۱۱۱)
او در جنگ یرموک دو خورجین، پر از کتاب های اهل کتاب به دست آورد.(ابن کثیر، ۱۴۰۸:۱ / ۲۵) عبدالله بن عمرو کتاب های یهود و نصاری را همواره مطالعه می کرد و توجه خاصی به آنها داشت.(ذهبی، ۱۴۱۳:۳ / ۸۱) مجاهد می گوید: نزد عبدالله بن عمروعاص صحیفه ای دیدم. پرسیدم این چیست؟ گفت: این صحیفه صادقه نام دارد. هرچه از پیامبر(ص) شنیدم در آن نوشتم؛ درحالی که بین من و او هیچ کس دیگری نبود.(ابن سعد، بی تا: ۲ / ۳۷۳) وی از قول پیامبر(ص) روایت کرده است که فرمود: «بلغُوا عنّی و لَو آیةً و حدّثُوا عن بنی اسرائیل و لا حرجَ».(ابن کثیر، ۱۴۰۸:۲ / ۱۵۷)
بنیان گذاران فرقه وهابیت
۱. احمدبن حلیم بن عبدالسلام بن خضر ابن تیمیه
وی در حرّان متولد شد و در کودکی به سبب ظلم قوم تاتار همراه با پدر و خانواده اش از حرّان به دمشق مهاجرت کرد.(سرکیس، ۱۴۱۰:۱ / ۵۵) ابن قیم جوزی از شاگردان ابن تیمیه و از کسانی بود که با وی به زندان رفت.(کثیری، ۱۴۱۸:۳۰۲) هنگامی که ابن تیمیه مرد، ابن قیم تنقیح، تبویب و شرح و توضیح آثار به جای مانده از او را برعهده گرفت.(همان) دانشمندان روزگار ابن تیمیه، با مشاهده انکار ضروریات دین، از او بیزاری جسته، به گمراهی وی حکم دادند و توبه را بر او واجب دانستند.(خویی، ۱۳۹۵:۴۷۰) در مصر، قاهره، اسکندریه و دوبار هم در دمشق به زندان رفت و همان جا در بیستم ذیقعده ۷۲۸ هجری وفات کرد.(کحاله، بی تا: ۱ / ۲۶۱)
۲. محمد بن عبدالوهاب
عقاید و آرای ابن تیمیه، قرن ها به بوته فراموشی سپرده شده بود تا اینکه در قرن دوازدهم هجری، محمد بن عبدالوهاب نجدی(۱۲۰۶ ۱۱۱۵ ق) ظهور کرد و به ترویج عقاید او پرداخت. وی بیش از هر چیزی بر همان آرایی که ابن تیمیه ابداع کرده بود، پای فشرد. و آنها را جزء عقاید و اصول مسلم مسلمانان مطرح کرد. اولین کسی که علیه محمد بن عبدالوهاب دست به نگارش زد، برادرش شیخ سلیمان بن عبدالوهاب بود که کتاب های: الصواعق الالهیة فی الرّد علی الوهابیة و فصل الخطاب فی الردّ علی محمد بن عبدالوهاب را نوشت.(رضوی، بی تا: ۱۲۰)
سپس نقدهایی از ناحیه علمای مصر، هند، سوریه و عراق علیه او نوشته شد.(همان) کتاب فصل الخطاب وی، تأثیر چشمگیری در شناسایی مردم نسبت به اعتقادات و شریعت وهابیت داشت و مورد پذیرش قرار گرفت.(همان) سلیمان به لحاظ دانش، صداقت و مقبولیتی که در میان مردم داشت، گواه صادقی علیه برادرش بود.(نجدی حنبلی، بی تا: ۱۲۰) استادش شیخ محمد بن سلیمان کردی او را چنین نصیحت می کرد:
من تو را سفارش به خدای تعالی می کنم که زبانت را از بدگویی مسلمانان بازداری. تو توجیهی نداری که به عامه مسلمانان نسبت کفر می دهی، درحالی که تو خود را از مسلمانان جدا کشیده و مسیری غیر از مسیر آنان در پیش گرفته ای.(عبدالسلام: ۱۴۱۶:۷۶)
منابع و مآخذ
۱. قرآن کریم.
۲. ابن ابی الحدید، بی تا، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بی جا، داراحیاء الکتب العربیة.
۳. ابن اثیر، ۱۳۶۴، النهایة فی غریب الحدیث، تحقیق احمد الزاوی محمود محمد الطناحی، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
۴.، بی تا، اسدالغابة، تهران، اسماعیلیان.
۵. ابن تیمیه، بی تا الف، العقیدة الحمویة الکبری، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیة.
۶.، بی تا ب، رسالة العرشیة، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیة.
۷.، بی تا ج، رسالة الاکلیل، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیة.
۸.، بی تا د، شرح حدیثنزول، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیة.
۹.، بی تا ح، مجموع الفتاوی، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیة.
۱۰. ابن حبان، محمد بن حبان بن احمد ابن حاتم، ۱۳۹۳ ق، کتاب الثقات، حیدرآباد دکن، مؤسسة الکتب الثقافیة، الطبعة الاولی.
۱۱. ابن حجر عسقلانی، ۱۴۰۴ ق، التهذیب التهذیب، دارالفکر، الطبعة الاولی.
۱۲.، ۱۴۱۵ ق، الاصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دارالکتب العلمیة.
۱۳.، بی تا، فتح الباری شرح الصحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفة للطباعة و النشر.
۱۴. ابن حزم اندلسی، بی تا، المحلی، تحقیق محمد شاکر، بیروت، دارالفکر.
۱۵. ابن حنبل، عبدالله بن احمد، بی تا الف، مسند، بیروت، دار صاد.
۱۶.، بی تا ب، کتاب السنة، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیة.
۱۷. ابن خزیمه، ۱۴۰۸ ق، کتاب التوحید و اثبات صفات الرب، بیروت، دارالجیل.
۱۸. ابن سعد، محمد، بی تا، الطبقات الکبری، بیروت، دار صادر، بی جا.
۱۹. ابن عبدالوهاب، محمد، بی تا، دعاوی المناوثین، تهیه و تنظیم عبداللطیف عبدالعزیز بن محمد بن علی، بی جا.
۲۰. ابن عجیبه، احمد بن محمد، ۱۴۱۹ ق، البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، قاهره، ناشر دکتر حسن عباس زکی.
۲۱. ابن عساکر، بی تا، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق علی شیری، دارالفکر.
۲۲. ابن قیم جوزی، محمد بن ابی بکر، ۱۴۱۰ ق، تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دار مکتبة الهلال.
۲۳. ابن کثیر، ۱۴۰۸ ق، البدایة و النهایة، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاء التراثالعربی.
۲۴.، ۱۴۱۲ ق، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالمعرفة.
۲۵. ابن منظور، ۱۴۰۵ ق، لسان العرب، نشر أدب الحوزة، بی جا.
۲۶. ابوریه، محمود، بی تا، اضواء علی السنة المحمدیة، دارالکتاب الاسلامی، بی جا.
۲۷. احمد بن حنبل، بی تا، مسند احمد، بیروت، دارصادر.
۲۸. اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف، ۱۴۲۰ ق، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دارالفکر.
۲۹. بحرانی، سید هاشم، ۱۴۱۱ ق، حلیة الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار، تحقیق شیخ غلامرضا مولانا البحرانی، بی جا، مؤسسة المعارف الاسلامیة.
۳۰. بخاری، محمد بن اسماعیل، ۱۴۰۱ ق، صحیح بخاری، بیروت، دارالفکر، چاپ افست از چاپخانه عامره در استانبول.
۳۱. ثعالبی، عبدالرحمن، ۱۴۱۸ ق، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء الثراثالعربی.
۳۲. جصاص، احمد بن علی، ۱۴۰۵ق، احکام القرآن، بیروت، دار احیاء التراثالعربی.
۳۳. جوهری اسماعیل بن حماد، بی تا، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، تحقیق احمد بن عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین.
۳۴. حاکم نیسابوری، محمد بن محمد، ۱۴۰۶ ق، المستدرک، تحقیق دکتر یوسف مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة.
۳۵. حوالی، سفر بن عبدالرحمن، بی تا، شرح العقیدة الطحاویة، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیة.
۳۶. خطیب، عبدالکریم، بی تا، التفسیر القرآنی للقرآن، بی جا.
۳۷. خمینی، سیدمصطفی، ۱۴۱۸ ق، تفسیر القرآن الکریم، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
۳۸. خویی، سید ابوالقاسم، ۱۳۹۵ ق، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالزهراء.
۳۹. ذهبی، شمس الدین، ۱۴۱۳ ق، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارنؤوط، حسین اسد، بیروت، مؤسسة الرساله.
۴۰.، بی تا، تذکرة الحفاظ، حجاز، کتابخانه حرم مکه.
۴۱. راغب اصفهانی، ابی القاسم الحسن بن محمد، ۱۴۱۲ق، مفردات غریب القرآن، دمشق، بیروت، دار العلم الدار الشامیّه.
۴۲. رضوی، سیدمرتضی، بی تا، آراء علماء السنة فی الوهابیة، بی جا.
۴۳. زبیدی، محمدمرتضی، بی تا، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، مکتبة الحیاة.
۴۴. زحیلی، وهبة بن مصطفی، ۱۴۱۸ ق، التفسیر المنیر فی العقیدة والشریعة والمنهج، بیروت، دمشق، دارالفکر المعاصر.
۴۵. زرکلی، خیرالدین، بی تا، الاعلام قاموس تراجم، بیروت، دارالعلم للملایین، الطبعة الخامسة.
۴۶. سرکیس، یوسف الیان، ۱۴۱۰ ق، معجم المطبوعات العربیة والمعربة، قم، مکتبة آیت الله مرعشی نجفی.
۴۷. سمرقندی، نصر بن محمد بن احمد، بی تا، بحرالعلوم، بی جا.
۴۸. سیدقطب، ابراهیم، بی تا، فی ظلال القرآن، قاهره، دارالشرق.
۴۹. سیوطی، جلال الدین، ۱۴۰۴ ق، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.
۵۰. شوکانی، محد بن علی، ۱۴۱۴ ق، فتح القدیر، بیروت، دار ابن کثیر، دارالکلم الطیب.
۵۱. صدوق(ابن بابویه)، محمد بن علی، ۱۳۶۱، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین.
۵۲.، ۱۳۹۸ ق، التوحید، قم، جامعه مدرسین.
۵۳.، ۱۴۰۳ ق، خصال، قم، جامعه مدرسین.
۵۴. طبری، محمد بن جریر، ۱۴۱۵ ق، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ضبط، توثیق و تخریج: صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر.
۵۵.، بی تا، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق نخبة العلماء الاجلاء، بیروت، مؤسسة الاعلمی.
۵۶. طریحی، فخرالدین، ۱۴۰۸ ق، مجمع البحرین، تحقیق سیداحمد حسینی، مکتب نشر الثقافة الاسلامیه.
۵۷. عاملی، سیدجعفرمرتضی، ۱۴۱۵ ق، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، بیروت، دارالهادی، الطبعة الرابعة.
۵۸. عبدالقادر رازی، محمد بن ابوبکر، ۱۴۱۵ ق، مختارالصحاح، تحقیق احمد شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیة.
۵۹. عبداللطیف، عبدالعزیز بن محمد بن علی، بی تا، دعاوی المناوئین لدعوة شیخ محمد بن عبدالوهاب.
۶۰. عثیمین، محمد بن صالح، بی تا، القول المفید علی کتاب التوحید، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیه.
۶۱.، تفسیر القرآن(سوره بقره و جزء عم را تفسیر کرده است)، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیه.
۶۲. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، ۱۴۱۵ ق، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان.
۶۳. عسکری، سیدمرتضی، ۱۳۷۱، نقش ائمه در احیای دین، ج ۱۲، بی جا، مجمع علمی اسلامی.
۶۴. عبدالسلام، عمر، ۱۴۱۶ ق، مخالفة الوهابیة للقرآن و السنة، بیروت، دارالهدایة.
۶۵. غنیمان، عبدالله بن محمد، شرح کتاب التوحید(صحیح بخاری، ج ۱)، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیه.
۶۶. فخرالدین رازی، محمد بن عمر، ۱۴۲۰ ق، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراثالعربی.
۶۷. فقیهی، علی بن حسین بن احمد، التعلیقات البازیة علی کتاب التوحید، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیه.
۶۸. قاسمی، محمد جمال الدین، ۱۴۱۸ ق، محاسن التأویل، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۶۹. قرشی، سیدعلی اکبر، ۱۳۷۱، قاموس القرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
۷۰. قرطبی، محمد بن احمد، ۱۳۶۴ ش، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو.
۷۱. کتاب مقدس.
۷۲. کثیری، سیدمحمد، ۱۴۱۸ ق، السلفیة بین اهل السنة و الامامیة، بیروت، الغدیر.
۷۳. کحاله، عمررضا، بی تا، معجم المؤلفین و تراجم مصنفی الکتب العربیة، بیروت، مکتبة المثنی.
۷۴. کلینی، محمد بن یعقوب، ۱۳۶۵ ش، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
۷۵. لهیمید، سلیمان بن محمد، بی تا، شرح کتاب التوحید محمد بن عبدالوهاب، عربستان سعودی، رفحاء.
۷۶. مجلسی، محمدباقر، ۱۴۰۳ ق، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء.
۷۷. معرفت، محمد هادی، ۱۳۷۹، تفسیر و مفسران، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید.
۷۸. معین، محمد، ۱۳۶۳، فرهنگ معین، تهران، چاپخانه سپهر.
۷۹. مغنیه، محمدجواد، ۱۴۲۴ ق، تفسیر کاشف، تهران، دارالکتاب الاسلامی.
۸۰. مفید، بی تا، النکت الاعتقادیة، بیروت، دارالمفید.
۸۱. ملا حویش آل غازی، عبدالقادر، ۱۳۸۲ ق، بیان المعانی، دمشق، مطبعة الترقی.
۸۲. میرزا خسروانی، علی رضا، ۱۳۹۰ ق، تفسیر خسروی، تهران، اسلامیه.
۸۳. نجدی حنبلی، سلیمان بن عبدالوهاب، بی تا، فصل الخطاب من کتاب الله و حدیثالرسول و کلام العلماء فی مذهب ابن عبدالوهاب، تحقیق انجمن دانشمندان، نسخه الکترونیکی، مکتبة مشکاة الاسلامیه.
۸۴. نحاس، ابوجعفر احمد بن محمد، ۱۴۲۱ ق، اعراب القرآن(نحاس)، بیروت، منشورات محمد علی بیضون، دارالکتب العلمیة.
۸۵. نخجوانی، نعمت الله بن محمود، ۱۹۹۹ م، الفواتح الالهیة فی مفاتح الغیبیة، مصر، دارالرکابی للنشر.
۸۶. نمیری، عمر بن شبه، بی تا، تاریخ المدینة المنورة، تحقیق فهیم محمد شلتوت، قم، دارالفکر.
۸۷. نووی، ۱۴۰۷ق، صحیح مسلم به شرح النووی، بیروت، دارالکتاب العربی.
۸۸. نیسابوری، مسلم بن حجاج، بی تا، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر.
۸۹. نیشابوری، محمود بن ابوالحسن، ۱۴۱۵ ق، ایجاز البیان عن معانی القرآن، بیروت، دارالغرب الاسلامی.
۹۰. نجدی حنبلی، سلیمان بن عبدالوهاب، بی تا، فصل الخطاب من کتاب الله وحدیثالرسول وکلام العلما فی مذهب ابن عبدالوهاب، تحقیق لجنة من العلما، بی جا.
منبع: فصلنامه اندیشه نوین
ارسال نظر