بازی با غیرت دینی یا چه کسی روی قبر مریلین مونرو دفن شد؟

گروه فرهنگی مشرقفیلم کمدی طبقۀ حساس از چهارشنبه ۱۴ اسفند ۱۳۹۲ در قالب اکران نوروزی بر پرده رفت و در مدت ۴۵ روز در هشتاد سینما، به فروش چهار میلیاردی در سراسر کشور رسید(۳۴ر۲ میلیارد تومان در تهران و ۶۵ر۱ میلیارد در شهرستان ها). طبقۀ حساس، چهاردهمین ساختۀ کمال تبریزی محسوب می شود. فیلمبرداریِ این فیلم ۹۸ دقیقه ای در ماه های شهریور و مهر در تهران انجام شد و در سی ودومین جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد.

اولین موضوعی که توجه انسان را جلب می کند پوستر غیرمتعارف فیلم است که کلمۀ «حسّاس» را به طرز بی سابقه ای «هسّاث» نوشته است. ظاهراً عوامل فیلم از تمسخر زبان فارسی هم ابایی ندارند و به این روش، می خواهند فیلمشان را به چشم مردم بیاورند.

فیلم طبقۀ حساس، خوش آب و رنگ است. طراحی صحنه، گریم و فیلمبرداری خوبی دارد. صدای فیلم دالبی است و از کارگردانی خوب و حساب شده ای برخوردار است. اما اینها درخدمت چه هستند؟ طبقۀ حساس، یک کمدی بند تنبانی، دربارۀ غیرت مردان است. اما جناب کارگردان، موضوع فیلمش را مرده پرستی می خواند.



فروغ تحویلداری(پانته آ بهرام) همسر خانه دارِ آقای کمالی(رضا عطاران) در ابتدای فیلم می میرد و در قبری دو طبقه دفن می شود. کمالی بعد از بازگشت از سفر تجاری چین، متوجه می شود که طبقۀ دوم قبر را که برای خود خریده بود به خانوادۀ دیگری فروخته شده و اکنون مردی به نام بهنام محتشم(پیمان قاسم خانی) در آن دفن است. غیرتِ مرد به جوش می آید و با آن خانواده دست به یقه می شود و علیه آنها شکایت می کند. اما قاضی اجازه نبش قبر نمی دهد.

کمالی در خواب، همسرش را در بهشت می بیند که با محتشم سر میز غذا نشسته است. لذا قصد می کند با همسر محتشم(بهاره رهنما) ازدواج کند تا انتقام بگیرد. زن از خواستگاری عجیب او عصبانی می شود. کمالی در نهایت زنش فروغ را بر خلاف عرف، طلاق می دهد ولی هنوز آسوده نیست. تا اینکه تصمیم می گیرد محتشم را گور به گور کند.


کمال تبریزیدر سال ۱۳۳۸ در تهران متولد شد و از سال ۱۳۵۸ فعالیت سینمایی خود را در سینمای آزاد(انجمن سینمای جوان کنونی) آغاز کرد. او در جریان تسخیر لانۀ جاسوسی جزو فیلمبرداران بود(صحنۀ معروف بالا رفتن دانشجویان از درب ورودی، توسط او فیلمبرداری شده است). سپس به تحصیل رشتۀ سینما در دانشگاه هنر پرداخت و سینمای حرفه ای را با فیلمبرداری توهّم / سعید حاجی میری(۱۳۶۴) آغاز کرد. تبریزی نخستین فیلم سینمایی خود را با نام عبور در سال ۱۳۶۷ ساخت، فیلمی دربارة مدیر فرهنگیِ یک ادارة دولتی که با عزیمت به جبهه، متحوّل می شود.

کمال تبریزی به تدریج از سینمای دفاع مقدس به سوی سینمای اجتماعی کشیده شد. از میان معروف ترین فیلم های او می توان به این موارد اشاره کرد: در مسلخ عشق(۱۳۶۹ / توقیف شده)، لیلی با من است(۱۳۷۴)، مهر مادری(۱۳۷۶)، شیدا(۱۳۷۷)، فرش باد(۱۳۸۱)، مارمولک(۱۳۸۲)، یک تکه نان(۱۳۸۳)، همیشه پای یک زن در میان است(۱۳۸۶)، پاداش(۱۳۸۷ / توقیف شده)، خیابان های آرام(۱۳۸۹ / توقیف شده).
کمال تبریزی سریال هایی را نیز برای تلویزیون ساخته است: لیلی با من است(۱۳۷۴)، دوران سرکشی(۱۳۸۰)، شهریار(۱۳۸۶) و سرزمین کهن(۱۳۹۲).



جواد نوروزبیگیمتولد ۱۳۴۵ در تهران، فعالیت سینمایی خود را با مشاورة نظامی فیلم سجاده آتش(۱۳۷۲) آغاز کرد و به پنج فیلم دیگر جنگی، مشاورة نظامی داد. او با فیلم دفتری از آسمان(۱۳۷۸) «مدیریت تولید» را آغاز کرد و در همین سمت با فیلمسازانی از قبیل شیخ طادی، حاتمی کیا، تبریزی و مجیدی همکار شد. نوروزبیگی سپس مؤسسه سینمایی قاب آسمان را تأسیس کرد و با فیلم خدا نزدیک است / علی وزیریان(۱۳۸۵) تهیه کنندگی را آغاز نمود. او در هفت سال اخیر، پانزده فیلم تولید کرده است که مهم ترین آنها عبارتند از: پستچی سه بار در نمی زند(۱۳۸۷)، پرسه در مه(۱۳۸۸)، سیزده ۵۹(۱۳۸۹)، من و زیبا(۱۳۹۰)، خرس(۱۳۹۰ / توقیف شده)، ملبورن(۱۳۹۲) و طبقه حساس(۱۳۹۲).

نوروزبیگی همچنین پنج سریال تهیه کرده است: آشپزباشی(۱۳۸۸)، شوق پرواز(۱۳۹۰)، بیدار باش(۱۳۹۱)، بال های خیس(۱۳۹۲) و ماتادور(۱۳۹۲). او تهیه کنندۀ چند فیلم تلویزیونی نیز بوده است.


انتخاب بازیگران و بازیگردان طبقة حساس بر عهدهحبیب رضاییبوده است. او هنرپیشه های غریبی را برای نقش ها انتخاب کرد، از جمله چهار نفر از صداپیشگان مجموعه کلاه قرمزی را:


بهادر مالکی / صداپیشۀ فامیل دور / در نقش رسول(دوست کمالی)
کاظم سیاحی / صداپیشۀ جیگر / در نقش جلال(دوست کمالی)
محمد بحرانی / صداپیشۀ ببعی و آقای همساده / در نقش دوستِ کمالی
هوتن شکیبا / صداپیشۀ دیوی / در نقش حسن(داماد کمالی)


همچنین لیلی فرهادپور نویسنده و روزنامه نگار، در نقش خواهر کمالی دومین بازی اش را تجربه کرد. نخستین بازی او در فیلم بوسیدن روی ماه(۱۳۹۰) بود.

طبقۀ حساس نامزد چهار سیمرغ از جشنواره فیلم فجر شد: بهترین جلوه های ویژۀ بصری(بهنام خاکسار)، بهترین موسیقی متن(پیمان یزدانیان)، بهترین فیلمنامه(پیمان قاسمخانی) و بهترین بازیگر نقش اول مرد(رضا عطاران)، که فیلم فقط این آخری را برد. رضا عطاران در دو دورۀ گذشته جشنواره نیز به سبب بازی در فیلم های خوابم می آد(۱۳۹۰) و دهلیز(۱۳۹۱) نامزد دریافت سیمرغ شده بود بدون آنکه نصیبی از آن ببرد.

سایر جوایز فوق الذکر، به ترتیب نصیب این فیلم ها شد: جلوه های ویژۀ بصری برای چ(سیدهادی اسلامی)، موسیقی رستاخیز(استفان واربک)، فیلمنامۀ آذر، شهدخت، پرویز و دیگران(بهروز افخمی).

اما به نظر راقم، طراح گریم فیلم(خانم سودابه خسروی) بایست برنده یا نامزد دریافت سیمرغ بهترین گریمور جشنواره می شد. ایشان البته به سبب فیلم شیار ۱۴۳ نامزد شده بود ولی این جایزه در نهایت نصیب محسن موسوی برای فیلم رستاخیز شد و محسن دارسنج، دیپلم افتخار این رشته را برای فیلم همه چیز برای فروش کسب کرد. گریم رضا عطاران خصوصاً در این فیلم بسیار متفاوت بود به طوریکه او را برای سن شصت سالگی باورپذیر می کند.


عطاران در نشست پرسش و پاسخ فیلم طبقۀ حساس در جشنواره فیلم فجر در پاسخ به این سوال که چرا برای خنداندن مردم حاضر به انجام هر کاری است، گفت: من خیلی با مردم در ارتباط هستم. آنها از من می خواهند فیلم هایی بسازم که باعثخنده شود. احساس می کنم مردم ما به خندیدن نیاز دارند. وی ادامه داد: یکی از دوستان منتقد گفته بود که عطاران برای اینکه مردم را بخنداند حاضر است شلوارش را پایین بکشد. و الآن من واقعاً به جایی رسیده ام که حاضرم این کار را بکنم!

چند روز بعد، جمشید مشایخی به این سخنان واکنش نشان داد و در یک کنفرانس، رضا عطاران را مخاطب ساخته گفت: تو می توانستی بگویی من از درخت چنار یا تبریزی به پایین می پرم تا پایم بشکند و مردم بخندند. نه اینکه سخنی بگویی که در جراید چاپ شود و من از ذکر آن شرم دارم. آقای عطاران! تو باید درس اخلاق به مردم بدهی.[چطور] به شما جایزه هم می دهند؟! حرف شما بسیار بی ادبانه بود.


طرح اولیۀ فیلمنامه طبقۀ حساس را یک بازیگر تئاتر و سینما به نام سیروس همتی نوشت و تحقیقات ابتدایی را در این خصوص انجام داد.(احتمالاً او را، در نقش مجتبی(راننده اتوبوس) در سریال خداحافظ بچه / منوچهر هادی / ۱۳۹۱ به یاد دارید).


همتی که پیش تر در دو فیلم مارمولک(۱۳۸۲) و یک تکه نان(۱۳۸۳) بازی کرده بود، به سبب رفاقت با کمال تبریزی طرح را به او سپرد. تبریزی نیز از پیمان قاسم خانی برای نگارش آن دعوت کرد. قاسم خانی فیلمنامه قبر دو طبقه را نوشت و شخصیت کمالی را آخوند کرد، تا خنده های مردم احتمالاً جاندارتر شود!

وزارت ارشاد به فیلمنامه قبر دوطبقه، پروانۀ ساخت نداد. این بار، کمال تبریزی از جواد نوروزبیگی خواست در ازای… مجوز این فیلم را از وزارت ارشاد بگیرد. نوروزبیگی فیلمنامۀ اصلاح شده را با سماجت بسیار به جریان انداخت و اصلاحیه های شورای تصویب فیلمنامه را هم پذیرفت؛ چیزی که در عمل رعایت نکرد. در نهایت «قبر دو طبقه»، نام خود را به یک نام بی مسمّی تغییر داد؛ «طبقه حساس»! فیلمبرداری در روز چهارشنبه ۳۰ مرداد در مسجد النبی ولنجک آغاز شد و همان روز والدۀ سیروس همتی درگذشت.

پرویز پرستویی از بازی در فیلم انصراف داد و رضا عطاران جای او را گرفت و سعی کرد نقش یک آدم شصت ساله را بازی کند؛ مردی عصبانی که قرار است مردم به تعصب و غیرت ورزی او بخندند. در جشنواره سی ودوم فیلم فجر، عطاران برندة سیمرغ بهترین بازیگر نقش اول مرد شد که چندان حق او نبود.


الف. موضوع فیلمنامه و علت فروش فیلم
همه می دانند که در سینمای ایران استفادۀ ابزاری از موضوعات جنسی، ممنوع است. اما دربارۀ مردگان چطور؟ آیا در خصوص موضوعات جنسی اموات می توان فیلم ساخت؟ در قوانین داخلی وزارتخانه ها، حفره های زیادی وجود دارد و دست اندرکاران طبقۀ حساس از یکی از این حفره ها داخل شده اند. فیلم طبقۀ حساس، مسائل اروتیک اموات را مطرح می کند و همین موضوع از علل جذب مخاطب به سینما بوده است.

خیلی از اوقات، آنچه مردم را به سینما می کشاند کنجکاوی از ساخت فیلمی در یک موضوع جنجال برانگیز است. بنابراین سازندگان طبقۀ حساس، نباید به فروش زیاد آن دلخوش باشند. مهم آن است که آیا مخاطبان از سینما راضی بیرون می آیند یا نه.

در این خصوص باید به برندگان سیمرغ بلورین آراء مردمی در جشنواره فجر توجه کرد. امسال این سیمرغ مشترکاً به دو فیلم شیار ۱۴۳ و خط ویژه رسید. و جالب توجه اینکه خط ویژه که هم اکنون اکران است چند برابر بهتر از طبقۀ حساس است ولی هنوز نصف مبلغ این فیلم نفروخته است.

اشتیاق برای دیدن طبقۀ حساس در جشنوارۀ فجر بسیار زیاد بود، به طوری که افراد بسیاری آن را در حال ایستاده تماشا می کردند. مخاطبان از تماشای فیلم، ناراضی بیرون می آمده احساس خسران می کردند. فیلم نه تنها موجب انبساط خاطر تماشاگران نمی شد بلکه پرداختن به اسافل اعضاء و جنبه های حیوانی شخصیت ها، احساس نامطبوع دنائت را در مخاطبان زنده می کرد. از اینجا بود که در کنفرانس مطبوعاتی آن سؤال را از عطاران پرسیدند و او چیزی به این مضمون گفت که شرم ندارد از اینکه برای خندۀ تماشاگر شلوارش را هم پایین بکشد. به نظر ما، همین اشارت برای فهم مقصود سازندگان فیلم کافی است.


ب. مضحکۀ غیرتمندی!
کمال تبریزی با فیلم مارمولک(۱۳۸۲)، نشان داد که بسیار علاقمند است پایش را از خط قرمزهای جمهوری اسلامی فراتر بگذارد. او فیلم های پاداش و خیابان های آرام را ساخت که هر دو توقیف شدند. خامدستانه ترین فرضیه برای اینکه چرا او به سمت ساخت فیلم های حساسیت برانگیز رفته، تضمین فروش است. اما او حقیقتاً چه چیز را می فروشد؟ فیلمش را یا آخرتش را؟ ﴿الَّذینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالآخِرةِ فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ و لا هُمْ یُنْصَرُونَ بقره / ۸۶﴾.

بر خلاف آنچه جناب کارگردان در شماره ۴۷۰ ماهنامۀ فیلم(ویژه جشنواره فجر) گفته، طبقۀ حساس نه دربارۀ مرده پرستی، بلکه در موضوع «غیرتمندی» است. برای تبیین این سخن، ابتدا باید در معنای «غیرت» تأمل کنیم و اینکه آیا غیرتمندی خوب است یا بد.

«غیرت»، احساسی است که انسان به «غیر» یا «رقیب خود» دارد. در نهج البلاغه یکی از صفات مردان مؤمن، «غیرت» است. در کلمات قصار ۱۲۴ اینچنین آمده است: «غَیْرَةُ الْمَرْأةِ کُفرٌ و غَیْرَةُ الرَّجُلِ إیمَان» ‏. غیرت زن، کفر است و غیرت مرد، ایمان.

تفسیر سخن حضرت امیر المؤمنین(ع) این است که اگر زنی به همسر دوم شوهرش غیرت ورزد و حسادت کند، به وادی کفر درافتاده است، اما اگر مردی به همسرش غیرتمند شود و او را از توجه به بیگانگان بازدارد، جزء ایمان محسوب خواهد شد. در نتیجه، مضحکه کردن «غیرت» که از اجزاء ایمان و دین است، جایز نخواهد بود.

ممکن است سازندگان، جواب دهند که ما می خواستیم غیرت نابجا را نشان دهیم، نه اینکه غیرت صحیح مؤمنان را تمسخر کنیم. جواب آن است که چنین چیزی در فیلم، دیده نمی شود. طبقۀ حساس، شخص کمالی و دامادش حسن را جزو افراد غیرتمند به ناموس نشان می دهد و حتی خوبی هایشان را نیز به سخریه می گیرد. مثلاً به یاد بیاورید مواردی را که حسن به نامزدش تذکر می دهد که «انقلاب شده! حجابت را رعایت کن!». واقعاً مضحکه کردن نهی از منکر و تمسخر انقلاب اسلامی، چه توجیهی می تواند داشته باشد؟


ج. چه کسی روی قبر مریلین مونرو دفن شد؟
عالم قبر(برزخ) از لحظۀ مرگ شروع می شود و تا دمیدن صور و بیرون آمدن مردگان، ادامه می یابد. در دنیا، انسان های خوب و بد در کنار یکدیگر زندگی می کنند اما از لحظۀ مرگ، اشرار از نیکان جدا می شوند. در احادیثآمده که قبر مؤمن، باغی از باغ های بهشت است و قبر کافر، حفره ای از حفره های دوزخ؛ «و القبر روضة من ریاض الجنة، أو حُفرة من حُفَر النّیران‏». در روایات شیعه نیز منقول است که ارواح مؤمنان توسط ملائکه به قبرستان وادی السلام در نجف برده می شوند.

مسلمانان چون به برزخ و قیامت ایمان دارند می دانند که مجاورت دو قبر، موجب همسایگی صاحبان دو قبر در آخرت نمی شود. جالب اینکه کسانی همسایگی در قبر را مؤثر می دانند که مرگ را پایان زندگی انسان ها تلقی می کنند.


یک تاجر امریکایی به نام ریچارد پانچر(Richard Poncher) وصیت کرده بود که او را در بالای قبر مریلین مونرو(۱۹۶۲-۱۹۲۶) دفن کنند به طوری که صورتش به سمت پایین باشد!(مونرو که عملاً یک حرامزاده بود نماد جنسیت و بلکه وقاحت در قرن بیستم محسوب می شود). او در سال ۱۹۸۶ مرد و به وصیتش عمل شد. اما جالب اینکه در سال ۲۰۰۹ همسر این تاجر تصمیم گرفت تابوت شوهرش را به جایی دیگر منتقل کند و قبر را بفروشد. اما به وقت حراج، کسی قبر را نخرید. رقم پیشنهادی او ۳۴۰ هزار یورو بود.(نگا.قبر تسخیرکننده ی قلب مردان را هیچ کسی نخواست!!).


حالا پیدا کنید سرگین فروشانی را که سبک زندگی امریکایی را به جای عقاید مسلمانان قالب کرده اند.


د. مضحکۀ مرده پرستی!
موضوع دیگری که فیلم طبقۀ حساس آن را مضحکه می کند صفت مرده پرستی ایرانی ها است. به نظر بنده، ما ایرانی ها نه تنها مرده پرست نیستیم بلکه دقیقاٌ همان چیزی هستیم که باید باشیم.
در احادیثمختلف، حقایقی به این مضمون آمده است که از کارهای نیک مؤمن تمجید نمی شود. برای نمونه، به این حدیثاز امام صادق(ع) توجه فرمایید:
امام صادق(ع): وقتی بنده مؤمن کار نیکی می کند مردم از او تشکر نمی کنند و احسان او در میان خلق مشهور نمی شود. زیرا او این کار را از برای رضای خدا می کند و کار نیکش به آسمان بالا می رود و معروف در میان اهل آسمان می گردد و نه در زمین.
لکن وقتی شخص کافر، کار نیکی می کند مردم از او تشکر می کنند. زیرا او به نیّت مردم این کارها را انجام داده و عملش در میان مردم منتشر می شود ولی به آسمان بالا نمی رود و آسمانیان آن را نمی شناسند و مقبول درگاه حق تعالی قرار نمی گیرد.(عین الحیوة، صفحه ۳۶۵)
این حکم خدا است که از نیکی های مؤمن تمجید نشود. به عبارت دیگر، خود حضرت حق مردم را از یاد مؤمن و تمجید و سپاس کارهای خوبش غافل می کند. لکن وقتی آن شخص از دنیا می رود مردم طبیعتاً به او توجه می کنند و به غفلت خود پی می برند. بر اساس حدیثفوق الذکر اگر در یک جامعۀ مسلمان، خلاف این مشی رخ داد آن وقت است که باید تعجب کنیم و بپرسیم که مگر آن فرد، کارهایش را به نیّت مردم انجام داده است.

خلاصۀ کلام اینکه ما از پیمان قاسمخانی و رضا عطاران، که برای کاسبی یا خنداندن مردم به هر چیزی متوسل می شوند انتظار چندانی نداریم. اما نمی توانیم سقوط کمال تبریزی و جواد نوروزبیگی را فریاد نکنیم.