نگاهی به زندگی اسطوره موسیقی ملی محمدرضا لطفی
موسیقی دیگر " لطفی " ندارد
محمدرضا لطفی می گوید: " من اصلاً دوست ندارم هنرمندان مان تریبون خودشان را از داخل به خارج از کشور ببرند. به همین دلیل شخص من هرگز با بی بی سی مصاحبه نکرده ام ".
گروه فرهنگی مشرق- اواخر سال گذشته بود که خبر بستری شدن محمدرضا لطفی در بیمارستان موجب نگرانی بسیاری از اهالی هنر شد. برای مقطع کوتاهی از بیمارستان مرخص شد اما بیماری او را رها نکرد و باز هم بستری شد. سرانجام محمدرضا لطفی روز جمعه ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۳ در بیمارستان پارس چشم از جهان فروبست. لطفی رفت و موسیقی ایران را تنها گذاشت. محمدرضا لطفی در سال ۱۳۲۵ در شهر گرگان به دنیا آمد.
وی به مدت ۵ سال در هنرستان موسیقی به آموختن موسیقی پرداخت و موسیقی را نزد استادانی چون علی اکبر شهناز و حبیب الله صالحی فرا گرفت. پس از پایان هنرستان به دانشکده موسیقی راه یافت و به تکمیل آموخته هایش پرداخت. در این زمان از استادانی مانند نورعلی برومند، عبدالله دوامی و سعید هرمزی نیز بهره جست. در سال ۱۳۵۳ به عضویت گروه علمی دانشکده موسیقی درآمد و در همین سال همکاری خود را با رادیو آغاز کرد.
به مدت یک سال و نیم به عنوان مدیر گروه موسیقی دانشکده موسیقی هنرهای زیبای تهران به کار مشغول شد و پس از آن از این سمت استعفا کرد. در سال ۱۳۵۴ گروه شیدا را راه اندازی کرد و به همراه گروه عارف به سرپرستی حسین علیزاده به بازخوانی و اجرای دوباره آثار گذشتگان پرداخت. کانون موسیقی چاووش را با همکاری هنرمندانی مثل حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان و علی اکبر شکارچی راه اندازی کرد و طی یک فعالیت چشمگیر آثاری از این گروه به جای ماند که به گفته بسیاری از اساتید از بهترین کارهای موسیقی ایران به شمار می رود. پس از انحلال چاووش بعد از سفرهای زیادی که برای کنسرت به ایتالیا، فرانسه و آلمان داشت، در سال ۱۳۶۵ به آمریکا رفت. علاوه بر کنسرت های متعدد در سراسر آمریکا، مرکز فرهنگی - هنری شیدا را در واشنگتن بنیان گذاشت.
احیای موسیقی سنتی
برجسته ترین نوازنده و موسیقیدان دهه های اخیر ایران، از تمام همتایانش در طول تاریخ موسیقی محبوب تر است. مهم ترین فصل موسیقی را باید به «محمدرضا لطفی» اختصاص داد. فصلی با عنوان: «محمدرضا لطفی؛ پرچمدار موسیقی ملی». دورانی که صرفا با لطفی آغاز شد. دورانی که موسیقی پاپ فضای فرهنگ عمومی را در دهه ۵۰ تسخیر کرده و اباحه گری کاباره ای با موسیقی پاپ فضای کشور را گرفته بود و موسیقی ملی با قرکمر در دیسکوهای طاغوت تعریف می شد. دورانی که عوام گرایی در فرهنگ موسیقی، سکه رایج بود و گستردگی دامنه تقلید از آثار دست چندم غربی، بازار ابتذال را رونقی رسانده بود. دستگاه های رسمی در قلمرو فرهنگ و هنر، برای خالی نبودن عریضه، صورتی از هنر رسمی را به نام هنر ملی و بومی تولید می کردند که آبی را گرم نمی کرد و هنرمندان ریشه دار موسیقی، روزگار میانسالی و خستگی را می گذراندند؛ در این میان محمدرضا لطفی، نوازنده جوان مستعد در موقعیتی قرار گرفت که جریان بازگشت به سرچشمه را در موسیقی ملی ایران به سامان برساند.
لطفی در دوران خدمت وظیفه عمومی، سربازی خود را در سپاه دانش کردستان و در یکی از روستاهای نزدیک سنندج گذراند. همین نزدیکی به شهر و علاقه مهارناپذیر او به نوازندگی، او را به کانون موسیقی شهر سنندج کشاند که در آن زمان مرکز فعالیت حسن کامکار بود که به تازگی ارکستری از نوازندگان خردسال کلاس هایش تشکیل داده بود.
این طور که روایت شده در مجموعه زنده یاد حسن کامکار از تار و نوازندگی تار خبری نبود و این نقص بزرگی برای آموزشکده او بود که برای آموزش ساز اصلی موسیقی ایرانی، استادی در کار نبود. به همین دلیل بود که هیچ یک از فرزندان خود او نیز مشق تار نکرده بودند. بنابراین همین که لطفی پای پیش کامکار گذاشت و تار به دست گرفت و توانایی خود را به رخ حاضرانی که از دیدن نوازنده چیره دست تار به شوق آمده بودند کشید، قدر دید و در صدر نشست. به این فرصت مهیا، ازدواجی زود هنگام نیز اضافه شد و لطفی را خانه زاد عشق قشنگ کامکار کرد.
چیره دستی حاصل از کار و تمرین مداوم، لطفی را وارد دانشکده هنرهای زیبا کرد و در آنجا خیلی زود به کسوت استادی درآمد و اندک اندک جسارت آن را یافت تا با مصالح گرایش موسیقایی ا ش، پلی از روی میراثکلنل علی نقی وزیری، به گذشته های دورتر بزند. به دوران باشکوه تصنیف سازی؛ دورانی که موسیقی ایرانی در بستر انقلاب مشروطیت پوست انداخته و از محافل خصوصی اعیان و اشراف و مجالس عیش و سرور درباری ها به کوچه و بازار، به میان مردم آمد. در نتیجه او از این راه ضمن آشنایی با آخرین بازماندگان از نسل استادان قدیم که حافظ میراثگرانقدر بزرگانی چون عارف، درویش خان و ردیف های مشهور ضبط ناشده بودند، با هوشنگ ابتهاج نیز که دستی در برنامه های موسیقی رادیوایران داشت و ذوق سرشار خود را خرج رونق آن کرده بود، ارتباط پیدا کرد و از حمایت های او نیز برخوردار شد.
از این پس محمدرضا لطفی، جوان تازه نفس موسیقی ملی شد. جوانی با توانایی حیرت انگیز در نوازندگی و دانش نظری و تاریخی در موسیقی که بسیاری از استادان تراز نخست، چشم به او داشتند تا موسیقی ملی را از ورطه تکراری که به نظر ایشان ناشی از سهل انگاری و عدم وفاداری نسبت به ردیف بود، برهاند. درست یا نادرست، در رونق دوباره و ارتقای جایگاه موسیقی ملی یا سنتی، بیشترین سهم را از آن او دانستند.
موقعیت فراهم شده او را به سوی برنامه های بلند پروازانه هدایت کرد. این در حالی رخ می داد که انگیزه های دیگری نیز در کناره های کار خودنمایی می کرد. فضایی که از سوی او ایجاد شده بود و گرایش روزافزون طبقه متوسط جدید به این نوع از موسیقی، برنامه های رادیویی موفق و بازسازی های گوشنواز از آثار دوران مشروطیت در بستر تحولات زیرجلدی سیاسی که در حال انجام بود، نخبه ترین نوازندگان و موسیقیدان های سراسر کشور را به مرکز کشانید. لطفی خود عامل کوچ فرزندان حسن کامکار از کردستان بود. از مشهد، از خرم آباد، از آذربایجان، از کرمانشاه، جوان های خوش استعداد جویای نام جذب مرکز شدند.
گروه های جدید تشکیل شد و کیفیت آثار تولیدی ارتقای حیرت انگیزی یافت. ملودی های تکراری برنامه یکنواخت رادیو و تلویزیون ملی ایران، جای خود را به آثاری داد که از بنیاد محکمی برخوردار شده بود. انگیزه و انرژی این مجموعه، استادان بنامی چون نورعلی خان برومند و عبدالله خان دوامی و کریمی را به حرکت انداخته بود. گوشه های مهجور و فراموش شده دستگاه های هفتگانه از سینه خسته و پیر این استادان بیرون کشیده شد. تحول بزرگ رخ داده بود و تحول بزرگ تر در راه بود. کشور به سوی انقلاب خیز برداشته بود. ادبیات و هنر رها شده از چنگال سانسور، چهارنعل می تاخت تا خود را به امواج ضداستبدادی مردم برساند.
جریان متحول موسیقی نیز بیکار نماند و بر بستر فراهم شده پیشین، بهترین آثار موسیقایی تاریخ موسیقی جدید ایران، در درازای این چند سال، از ۵۶ تا ۶۱ آفریده شد. همه گروه های مهم تشکیل شده در چندسال دوران تحول، به کوشش جمعی روی آوردند اما کماکان لطفی محور این کوشش های مشترک بود. آخرین فرصتی که گردش روزگار برای لطفی تدارک دیده بود، اگرچه شمشیر دو دَم بود و نخستین آجر را از زیر دیوار محبوبیت او بیرون کشید و دوران دیگری را برایش رقم زد اما در هر صورت موقعیت ممتاز و مرکزیت او را در سال های نخستین انقلاب، در میان اهل موسیقی تداوم بخشید. دوران دوم کار و زندگی لطفی پس از انقلاب آغاز شد. لطفی جایگاه بلندی در عرصه فرهنگ و هنر ایران به دست آورد و آثار گرانقدری به میراثموسیقی ما افزود اما پس از مدتی به دلیل جوسازی اطرافیان به آمریکا کوچ کرد و رفت با این تصور که فعالیت در غربت برایش فراهم است اما همان فریبکارانی که ترغیبش کردند به کوچ، در غربت رهایش کردند.
استاد هم موفقیتی به دست نیاورد و حاصل ۲۰ سال غربت نشینی، وزنی متناسب با آنچه از او انتظار می رفت ندارد. لطفی در طول این سال ها دچار همان رخوتی شد که پیش از او استادان بنام موسیقی دچارش شده بودند. او انتظار داشت دوباره شجریان، علیزاده، ناظری، مشکاتیان و خیل دیگری از جوانان دوران چاووش او را به تخت پادشاهی موسیقی ایران بنشانند و گوش به فرمان بنشینند. لطفی تغییر روحیه «قطب گریز» مردم ایران، از جمله یاران سالیان گذشته خود را درک نکرده بود. او نمی دانست در بستر این تغییر، روابط میان استاد و شاگرد نیز دچار دگرگونی شگرفی شده و دیگر ارزشی ندارد. وی با دنیای دیگری روبه رو شد که استادان قدر دیده نمی شدند.
لطفی انتظار داشت شاگردانش با او همانگونه برخورد کنند که در سال ۱۳۶۰ اما روزگاران سیاسی کاران نمی طلبد که به استاد آزادمرد خود اندکی ادب و احترام کنند. شاگردان دیروز خود در سیر قهقرایی که نام دوران استادی بر آن گذشته بودند هیچ احترامی برای بزرگشان قائل نبودند. لطفی در گفت وگویی در تاریخ ۲۱/۹ / ۸۷ با «وطن امروز» درباره نوآوری در موسیقی سنتی و اظهارات شهرام ناظری مبنی بر اینکه موسیقی سنتی یک تابوت است و خاک می خورد و احتیاج به نوآوری دارد، گفت: «کسانی که این حرف را می زنند یادشان رفته که خودشان چطور شروع کردند و چه چیزهایی خوانده اند و چه چیز هایی زده اند.
هیچ وقت نمی شود چنین جمله ای را گفت وقتی که ۷۰ میلیون انسان از صبح بیدار می شوند و تا آخر شب، تولیدگرند. فقط تولیدگر نخود و لوبیا نیستند تولیدگر فرهنگ و سنت های خودشانند. شما یک فیلسوف در دنیا پیدا نمی کنید که این حرف را زده باشد. این برخلاف قوانین اندیشه و تفکر جهان است. گروهی در زمان طاغوت فکر می کردند موسیقی ایران تمام شده و تارزن دیگر نمی آید. همه موها را بلند کرده و گیتار می زدند».
لطفی و سازهای شجریان
لطفی با جسارت تمام درباره شوی ساخت سریالی سازهای نه چندان سنتی توسط شجریان، در ادامه این گفت وگو اشاره کرد: «بعضی اوقات به دوستان پزشک می گویم وقتی بحثموسیقی می شود، همه شما اظهارنظر می کنید، در یک جلسه میهمانی اگر اسم جراحی را ببرم سریع همه شما عصبانی می شوید. دنیا دنیای تخصص هاست. من خودم ساز ساختم و عاشق ساز سازی هستم. عاشق همه ساز سازها هم هستم اما اگر بحثساز سازی باشد من به تخصص ساز سازها احترام می گذارم و در یک جای عمومی به عنوان متخصص ساز سازی وارد عرصه نمی شوم. سرنوشت تاریخ هر کس دست خودش است. مثلا اگر شخصی به من بگوید صدای این ساز چرا خوب است، می گویم وقتی ساز می زنم گوشی ساز، خرک و نوع چوب به کار رفته مهم است. ولی اگر بگویند این کاسه را چکار کنیم که صدای زیرش بیشتر و صدای بم آن کمتر می گویم این اصلا در تخصص من نیست.» و تلاویحا با چنین جملاتی شجریان را فاقد تخصص خواند که به دلیل فعالیت آوازی اش گاهی سعی می کند مرتبه خود را در استادی موسیقی افزایش دهد.
جایزه های جهانی سیاسی اند
استاد لطفی در این گفت وگو با صراحت و شیوایی جاری در کلامش جایزه های جهانی و فستیوال های موسیقی را به چالش کشید و اشاره کرد: «الان ۹۰ درصد جایزه ها در سطح جهانی سیاسی است و بستگی دارد چه کسی شما را از آن طرف آب ها حمایت می کند».
استاد در زمان حیاتش همانطور که اشاره شد نسبت به فعالیت های صنفی خانه موسیقی مواضعی را اتخاذ کرده بود که استقلالش دچار خدشه نشود. وی درباره مساله عضویت در خانه موسیقی گفت: «بگذارید اقراری بکنم. بارها دوستان آمده و با من صحبت کرده اند. من هم از آنها خواهش کردم اساسنامه تان را برایم بیاورید که بخوانم و بعد فرم تقاضای عضویت پر می کنم. تا این تاریخ(یعنی زمان انجام گفت وگو در سال ۱۳۸۷) چیزی برای من نفرستاده اند. تازه یک گله هم در روزنامه ها کرده بودند که محمدرضا لطفی از جمله غایبان جشن خانه موسیقی بود. اصلا کارت دعوت کنسرت برایم نفرستادند. فقط روز قبل از جشن خانه موسیقی ۲ کارت برای موسسه فرستادند که به اسم برادرم حشمت الله لطفی، مدیرعامل موسسه آوای شیدا بود. بعد آقای ستایشگر در فرهنگستان هنر گفت چرا غایبان سال های پیش را اعلام نکردید. به نظرم موسیقیدان ها باید در یک صنف به صورت برابر شرکت کنند. من در یک صنف یک رای دارم و یک نوازنده معمولی هم یک رای دارد. خانه موسیقی اگر صنف داشت می نوشت صنف موسیقیدانان یا نوازندگان و خوانندگان چرا اسمش را گذاشته اند خانه موسیقی؟ مگر ما صنف کفاش یا صنف کارگران شرکت نفت نداریم؟ خانه موسیقی در واقع موسسه ای شبیه موسسه ما، آوای شیداست که یک موسسه فرهنگی - هنری چند منظوره به حساب می آید. البته یک مقدار هم به آن اجازه داده اند که به صورت واقعی، نه به صورت مجازی در حد قانونی خودش فعالیت های صنفی انجام دهد. مثل دفاع از مشکلات موسیقیدانان و… و خدمات بیمه درمانی را که تازه با کمک وزارت ارشاد ارائه می کند».
لطفی هنرمندی در صف مردم بود که در سال ۸۸ دیگر فریب اطرافیانی که وادار به کوچش کرده بودند نخورد و در صف مردم ایستاد و در مقابل شامورتی بازها ایستاد و نسبت به رفتارهایشان انتقاد کرد: «من حتی اگر هزار مشکل در ایران داشته باشم ترجیح نمی دهم هرگز با تریبون هایی که قصد اصلاح و کمک به مردم ایران را ندارند همصدا شوم».
انتقاد محمدرضا لطفی از هم آوازی شجریان با BBC و VOA
«محمدرضا لطفی» استاد و نوازنده تار و سه تار در گفت وگو با یکی از نشریات زنجیره ای و درباره هم آوایی شجریان با رسانه های معارض در سال ۸۸ گفت: «مطالبی را که شجریان در بیرون مرزها و داخل مرزهای کشورمان مطرح کرده، با مطالبی که من گفته ام و می گویم کاملاً متفاوت است. شجریان از سال ۵۷ و بعد از انقلاب تا امروز بالاترین حجم تولید و بیشترین و موفق ترین کنسرت ها را داشته است. اگر شجریان قبل از انقلاب یک دهم موسیقی تولید کرده بود، بعد از انقلاب صددرصد تولید داشته است. شخص آقای شجریان اگرچه مانند بسیاری از موسیقیدان ها دچار مشکلاتی بوده ولی هیچ وقت برنامه هایش قطع نشده، آثارش منتشر شده، کنسرت هایش برگزار شده و همیشه مجوز گرفته است».
وی در ادامه اظهار داشت: «اولین کنسرت های این مملکت را در شهرستان ها شخص شجریان برگزار کرده است. خاتمی در زمان وزارتش در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در کنسرت اصفهان شجریان حضور داشت. من شخصاً نمی فهمم شجریان به عنوان یک موزیسین موفق که این همه کنسرت داده و کار تولید کرده و آثارش در رادیو و تلویزیون پخش شده و بیش از ۳۰۰ کنسرت خارج از کشور داشته، چرا اکنون اعتراض می کند؟ من این را نمی فهمم. یک وقت شما را برای سالیان دراز محروم کرده اند و با کلی بدبختی یک کنسرت برگزار می کنید و هزارگونه مشکل دارید و اعتراض می کنید؛ اگر چنین شخصی بخواهد روی این مسائل صحبت کند قابل فهم است».
این نوازنده چیره دست تار در ادامه گفت: «ضمن اینکه من اصلا دوست ندارم هنرمندان مان تریبون خودشان را از داخل به خارج از کشور ببرند. به همین دلیل شخص من هرگز با بی بی سی مصاحبه نکرده ام. با صدای آمریکا در طول ۲۵ سال فعالیتم در خارج از کشور به طور مشروط مصاحبه کرده ام». لطفی گفت: «بی بی سی، صدای آمریکا، رادیو بین المللی فرانسه یا سایر رسانه های آن طرفی در ۱۰ سال اخیر مواضع اپوزیسیون به ایران دارند و گاهی اوقات نیز کار را به براندازی حکومت نیز می کشانند. این را ما امروز به طور رسمی می دانیم و آخرین صحبت های وزیر خارجه انگلستان همه موید این رویکرد آنهاست. طبیعی است وقتی امروز رسانه های آن طرفی این امکان را به یک هنرمند می دهند تا بیاید در بی بی سی صحبت کند، حتماً باید در درجه اول اپوزیسیون یا نیمچه اپوزیسیون باشد».
وی ادامه داد: «من حق دارم دوست نداشته باشم به عنوان یک هنرمند در صدای آمریکا و بی بی سی انگلستان که به عنوان ۲ ارگان دولتی مشغول فعالیت هستند، حرف بزنم. من حتی اگر هزار مشکل در ایران داشته باشم ترجیح نمی دهم هرگز در تریبون هایی که قصد اصلاح و کمک به مردم ایران را ندارند همصدا شوم. این سلیقه شخصی من است ولی کسانی که این کار را می کنند اگرچه به آنها انتقاد دارم اما کار آنها را ممنوع نمی دانم. آنها زندگی و مسؤولیت خودشان را دارند ولی باید مسؤولیت را فردی نبینند». این نوازنده سه تار اظهار داشت: «شجریان اگر این مسؤولیت را فردی ببیند، مشکل به وجود می آید. این مسؤولیت و مشکل، یک مشکل اجتماعی عمومی است و حرف ها و گفته ها برای نگرانی از وضعیت موسیقی کشور است اما آنچه از گفته های شجریان در رادیو استرالیا، بی بی سی و صدای آمریکا دنبال کرده ام، تنها در ۱۰ درصد از صحبت هایش به مشکلات موسیقی اشاره داشته است».
لطفی گفت: «من می گویم یک موسیقیدان اول باید دردش خود موسیقی باشد. در این مصاحبه اخیر مصاحبه کننده از ایشان می پرسد «الآن که آلبوم مرغ خوشخوان شما مجوز رسمی گرفته و کنسرت هایتان نیز در ایران اعلام شده مشکلی ندارد، برخورد شما چگونه است؟» شجریان از کنار این مساله رد می شود و جواب قانع کننده ای نمی دهد».
وی ادامه داد: «به نظر من وقتی پهلوان شدید، مسؤولیت شما مسؤولیت یک گروه نیست بلکه مسؤولیت همه ملت را برعهده دارید. در واقع سخن شما باید بازتاب سخن همه ملت ایران باشد. من خودم این مشکلات را بعد از انقلاب داشته ام و بدون اینکه حتی خبر داشته باشم از اسمم کلی سوءاستفاده شده است. به نظرم چنین حرکت هایی بیشتر سیاسی محسوب می شود تا فرهنگی و هنری و این نظر شخصی من است». لطفی گفت: «اما درباره شجریان این مساله کاملاً متفاوت است. شجریان هیچ وقت به دنبال ایجاد یک جریان فرهنگی - هنری مستقل با شرکت همکاران خودش نرفته است. یک شرکت اقتصادی به نام «دل آواز» درست کرده و کار خودش را مانند یک شرکت تولیدکننده انجام می دهد و درآمدزایی خوبی هم از گذشته تا به امروز داشته و دارد».
*روزنامه وطن امروز
وی به مدت ۵ سال در هنرستان موسیقی به آموختن موسیقی پرداخت و موسیقی را نزد استادانی چون علی اکبر شهناز و حبیب الله صالحی فرا گرفت. پس از پایان هنرستان به دانشکده موسیقی راه یافت و به تکمیل آموخته هایش پرداخت. در این زمان از استادانی مانند نورعلی برومند، عبدالله دوامی و سعید هرمزی نیز بهره جست. در سال ۱۳۵۳ به عضویت گروه علمی دانشکده موسیقی درآمد و در همین سال همکاری خود را با رادیو آغاز کرد.
به مدت یک سال و نیم به عنوان مدیر گروه موسیقی دانشکده موسیقی هنرهای زیبای تهران به کار مشغول شد و پس از آن از این سمت استعفا کرد. در سال ۱۳۵۴ گروه شیدا را راه اندازی کرد و به همراه گروه عارف به سرپرستی حسین علیزاده به بازخوانی و اجرای دوباره آثار گذشتگان پرداخت. کانون موسیقی چاووش را با همکاری هنرمندانی مثل حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان و علی اکبر شکارچی راه اندازی کرد و طی یک فعالیت چشمگیر آثاری از این گروه به جای ماند که به گفته بسیاری از اساتید از بهترین کارهای موسیقی ایران به شمار می رود. پس از انحلال چاووش بعد از سفرهای زیادی که برای کنسرت به ایتالیا، فرانسه و آلمان داشت، در سال ۱۳۶۵ به آمریکا رفت. علاوه بر کنسرت های متعدد در سراسر آمریکا، مرکز فرهنگی - هنری شیدا را در واشنگتن بنیان گذاشت.
احیای موسیقی سنتی
برجسته ترین نوازنده و موسیقیدان دهه های اخیر ایران، از تمام همتایانش در طول تاریخ موسیقی محبوب تر است. مهم ترین فصل موسیقی را باید به «محمدرضا لطفی» اختصاص داد. فصلی با عنوان: «محمدرضا لطفی؛ پرچمدار موسیقی ملی». دورانی که صرفا با لطفی آغاز شد. دورانی که موسیقی پاپ فضای فرهنگ عمومی را در دهه ۵۰ تسخیر کرده و اباحه گری کاباره ای با موسیقی پاپ فضای کشور را گرفته بود و موسیقی ملی با قرکمر در دیسکوهای طاغوت تعریف می شد. دورانی که عوام گرایی در فرهنگ موسیقی، سکه رایج بود و گستردگی دامنه تقلید از آثار دست چندم غربی، بازار ابتذال را رونقی رسانده بود. دستگاه های رسمی در قلمرو فرهنگ و هنر، برای خالی نبودن عریضه، صورتی از هنر رسمی را به نام هنر ملی و بومی تولید می کردند که آبی را گرم نمی کرد و هنرمندان ریشه دار موسیقی، روزگار میانسالی و خستگی را می گذراندند؛ در این میان محمدرضا لطفی، نوازنده جوان مستعد در موقعیتی قرار گرفت که جریان بازگشت به سرچشمه را در موسیقی ملی ایران به سامان برساند.
لطفی در دوران خدمت وظیفه عمومی، سربازی خود را در سپاه دانش کردستان و در یکی از روستاهای نزدیک سنندج گذراند. همین نزدیکی به شهر و علاقه مهارناپذیر او به نوازندگی، او را به کانون موسیقی شهر سنندج کشاند که در آن زمان مرکز فعالیت حسن کامکار بود که به تازگی ارکستری از نوازندگان خردسال کلاس هایش تشکیل داده بود.
این طور که روایت شده در مجموعه زنده یاد حسن کامکار از تار و نوازندگی تار خبری نبود و این نقص بزرگی برای آموزشکده او بود که برای آموزش ساز اصلی موسیقی ایرانی، استادی در کار نبود. به همین دلیل بود که هیچ یک از فرزندان خود او نیز مشق تار نکرده بودند. بنابراین همین که لطفی پای پیش کامکار گذاشت و تار به دست گرفت و توانایی خود را به رخ حاضرانی که از دیدن نوازنده چیره دست تار به شوق آمده بودند کشید، قدر دید و در صدر نشست. به این فرصت مهیا، ازدواجی زود هنگام نیز اضافه شد و لطفی را خانه زاد عشق قشنگ کامکار کرد.
چیره دستی حاصل از کار و تمرین مداوم، لطفی را وارد دانشکده هنرهای زیبا کرد و در آنجا خیلی زود به کسوت استادی درآمد و اندک اندک جسارت آن را یافت تا با مصالح گرایش موسیقایی ا ش، پلی از روی میراثکلنل علی نقی وزیری، به گذشته های دورتر بزند. به دوران باشکوه تصنیف سازی؛ دورانی که موسیقی ایرانی در بستر انقلاب مشروطیت پوست انداخته و از محافل خصوصی اعیان و اشراف و مجالس عیش و سرور درباری ها به کوچه و بازار، به میان مردم آمد. در نتیجه او از این راه ضمن آشنایی با آخرین بازماندگان از نسل استادان قدیم که حافظ میراثگرانقدر بزرگانی چون عارف، درویش خان و ردیف های مشهور ضبط ناشده بودند، با هوشنگ ابتهاج نیز که دستی در برنامه های موسیقی رادیوایران داشت و ذوق سرشار خود را خرج رونق آن کرده بود، ارتباط پیدا کرد و از حمایت های او نیز برخوردار شد.
از این پس محمدرضا لطفی، جوان تازه نفس موسیقی ملی شد. جوانی با توانایی حیرت انگیز در نوازندگی و دانش نظری و تاریخی در موسیقی که بسیاری از استادان تراز نخست، چشم به او داشتند تا موسیقی ملی را از ورطه تکراری که به نظر ایشان ناشی از سهل انگاری و عدم وفاداری نسبت به ردیف بود، برهاند. درست یا نادرست، در رونق دوباره و ارتقای جایگاه موسیقی ملی یا سنتی، بیشترین سهم را از آن او دانستند.
موقعیت فراهم شده او را به سوی برنامه های بلند پروازانه هدایت کرد. این در حالی رخ می داد که انگیزه های دیگری نیز در کناره های کار خودنمایی می کرد. فضایی که از سوی او ایجاد شده بود و گرایش روزافزون طبقه متوسط جدید به این نوع از موسیقی، برنامه های رادیویی موفق و بازسازی های گوشنواز از آثار دوران مشروطیت در بستر تحولات زیرجلدی سیاسی که در حال انجام بود، نخبه ترین نوازندگان و موسیقیدان های سراسر کشور را به مرکز کشانید. لطفی خود عامل کوچ فرزندان حسن کامکار از کردستان بود. از مشهد، از خرم آباد، از آذربایجان، از کرمانشاه، جوان های خوش استعداد جویای نام جذب مرکز شدند.
گروه های جدید تشکیل شد و کیفیت آثار تولیدی ارتقای حیرت انگیزی یافت. ملودی های تکراری برنامه یکنواخت رادیو و تلویزیون ملی ایران، جای خود را به آثاری داد که از بنیاد محکمی برخوردار شده بود. انگیزه و انرژی این مجموعه، استادان بنامی چون نورعلی خان برومند و عبدالله خان دوامی و کریمی را به حرکت انداخته بود. گوشه های مهجور و فراموش شده دستگاه های هفتگانه از سینه خسته و پیر این استادان بیرون کشیده شد. تحول بزرگ رخ داده بود و تحول بزرگ تر در راه بود. کشور به سوی انقلاب خیز برداشته بود. ادبیات و هنر رها شده از چنگال سانسور، چهارنعل می تاخت تا خود را به امواج ضداستبدادی مردم برساند.
جریان متحول موسیقی نیز بیکار نماند و بر بستر فراهم شده پیشین، بهترین آثار موسیقایی تاریخ موسیقی جدید ایران، در درازای این چند سال، از ۵۶ تا ۶۱ آفریده شد. همه گروه های مهم تشکیل شده در چندسال دوران تحول، به کوشش جمعی روی آوردند اما کماکان لطفی محور این کوشش های مشترک بود. آخرین فرصتی که گردش روزگار برای لطفی تدارک دیده بود، اگرچه شمشیر دو دَم بود و نخستین آجر را از زیر دیوار محبوبیت او بیرون کشید و دوران دیگری را برایش رقم زد اما در هر صورت موقعیت ممتاز و مرکزیت او را در سال های نخستین انقلاب، در میان اهل موسیقی تداوم بخشید. دوران دوم کار و زندگی لطفی پس از انقلاب آغاز شد. لطفی جایگاه بلندی در عرصه فرهنگ و هنر ایران به دست آورد و آثار گرانقدری به میراثموسیقی ما افزود اما پس از مدتی به دلیل جوسازی اطرافیان به آمریکا کوچ کرد و رفت با این تصور که فعالیت در غربت برایش فراهم است اما همان فریبکارانی که ترغیبش کردند به کوچ، در غربت رهایش کردند.
استاد هم موفقیتی به دست نیاورد و حاصل ۲۰ سال غربت نشینی، وزنی متناسب با آنچه از او انتظار می رفت ندارد. لطفی در طول این سال ها دچار همان رخوتی شد که پیش از او استادان بنام موسیقی دچارش شده بودند. او انتظار داشت دوباره شجریان، علیزاده، ناظری، مشکاتیان و خیل دیگری از جوانان دوران چاووش او را به تخت پادشاهی موسیقی ایران بنشانند و گوش به فرمان بنشینند. لطفی تغییر روحیه «قطب گریز» مردم ایران، از جمله یاران سالیان گذشته خود را درک نکرده بود. او نمی دانست در بستر این تغییر، روابط میان استاد و شاگرد نیز دچار دگرگونی شگرفی شده و دیگر ارزشی ندارد. وی با دنیای دیگری روبه رو شد که استادان قدر دیده نمی شدند.
لطفی انتظار داشت شاگردانش با او همانگونه برخورد کنند که در سال ۱۳۶۰ اما روزگاران سیاسی کاران نمی طلبد که به استاد آزادمرد خود اندکی ادب و احترام کنند. شاگردان دیروز خود در سیر قهقرایی که نام دوران استادی بر آن گذشته بودند هیچ احترامی برای بزرگشان قائل نبودند. لطفی در گفت وگویی در تاریخ ۲۱/۹ / ۸۷ با «وطن امروز» درباره نوآوری در موسیقی سنتی و اظهارات شهرام ناظری مبنی بر اینکه موسیقی سنتی یک تابوت است و خاک می خورد و احتیاج به نوآوری دارد، گفت: «کسانی که این حرف را می زنند یادشان رفته که خودشان چطور شروع کردند و چه چیزهایی خوانده اند و چه چیز هایی زده اند.
هیچ وقت نمی شود چنین جمله ای را گفت وقتی که ۷۰ میلیون انسان از صبح بیدار می شوند و تا آخر شب، تولیدگرند. فقط تولیدگر نخود و لوبیا نیستند تولیدگر فرهنگ و سنت های خودشانند. شما یک فیلسوف در دنیا پیدا نمی کنید که این حرف را زده باشد. این برخلاف قوانین اندیشه و تفکر جهان است. گروهی در زمان طاغوت فکر می کردند موسیقی ایران تمام شده و تارزن دیگر نمی آید. همه موها را بلند کرده و گیتار می زدند».
لطفی و سازهای شجریان
لطفی با جسارت تمام درباره شوی ساخت سریالی سازهای نه چندان سنتی توسط شجریان، در ادامه این گفت وگو اشاره کرد: «بعضی اوقات به دوستان پزشک می گویم وقتی بحثموسیقی می شود، همه شما اظهارنظر می کنید، در یک جلسه میهمانی اگر اسم جراحی را ببرم سریع همه شما عصبانی می شوید. دنیا دنیای تخصص هاست. من خودم ساز ساختم و عاشق ساز سازی هستم. عاشق همه ساز سازها هم هستم اما اگر بحثساز سازی باشد من به تخصص ساز سازها احترام می گذارم و در یک جای عمومی به عنوان متخصص ساز سازی وارد عرصه نمی شوم. سرنوشت تاریخ هر کس دست خودش است. مثلا اگر شخصی به من بگوید صدای این ساز چرا خوب است، می گویم وقتی ساز می زنم گوشی ساز، خرک و نوع چوب به کار رفته مهم است. ولی اگر بگویند این کاسه را چکار کنیم که صدای زیرش بیشتر و صدای بم آن کمتر می گویم این اصلا در تخصص من نیست.» و تلاویحا با چنین جملاتی شجریان را فاقد تخصص خواند که به دلیل فعالیت آوازی اش گاهی سعی می کند مرتبه خود را در استادی موسیقی افزایش دهد.
جایزه های جهانی سیاسی اند
استاد لطفی در این گفت وگو با صراحت و شیوایی جاری در کلامش جایزه های جهانی و فستیوال های موسیقی را به چالش کشید و اشاره کرد: «الان ۹۰ درصد جایزه ها در سطح جهانی سیاسی است و بستگی دارد چه کسی شما را از آن طرف آب ها حمایت می کند».
استاد در زمان حیاتش همانطور که اشاره شد نسبت به فعالیت های صنفی خانه موسیقی مواضعی را اتخاذ کرده بود که استقلالش دچار خدشه نشود. وی درباره مساله عضویت در خانه موسیقی گفت: «بگذارید اقراری بکنم. بارها دوستان آمده و با من صحبت کرده اند. من هم از آنها خواهش کردم اساسنامه تان را برایم بیاورید که بخوانم و بعد فرم تقاضای عضویت پر می کنم. تا این تاریخ(یعنی زمان انجام گفت وگو در سال ۱۳۸۷) چیزی برای من نفرستاده اند. تازه یک گله هم در روزنامه ها کرده بودند که محمدرضا لطفی از جمله غایبان جشن خانه موسیقی بود. اصلا کارت دعوت کنسرت برایم نفرستادند. فقط روز قبل از جشن خانه موسیقی ۲ کارت برای موسسه فرستادند که به اسم برادرم حشمت الله لطفی، مدیرعامل موسسه آوای شیدا بود. بعد آقای ستایشگر در فرهنگستان هنر گفت چرا غایبان سال های پیش را اعلام نکردید. به نظرم موسیقیدان ها باید در یک صنف به صورت برابر شرکت کنند. من در یک صنف یک رای دارم و یک نوازنده معمولی هم یک رای دارد. خانه موسیقی اگر صنف داشت می نوشت صنف موسیقیدانان یا نوازندگان و خوانندگان چرا اسمش را گذاشته اند خانه موسیقی؟ مگر ما صنف کفاش یا صنف کارگران شرکت نفت نداریم؟ خانه موسیقی در واقع موسسه ای شبیه موسسه ما، آوای شیداست که یک موسسه فرهنگی - هنری چند منظوره به حساب می آید. البته یک مقدار هم به آن اجازه داده اند که به صورت واقعی، نه به صورت مجازی در حد قانونی خودش فعالیت های صنفی انجام دهد. مثل دفاع از مشکلات موسیقیدانان و… و خدمات بیمه درمانی را که تازه با کمک وزارت ارشاد ارائه می کند».
لطفی هنرمندی در صف مردم بود که در سال ۸۸ دیگر فریب اطرافیانی که وادار به کوچش کرده بودند نخورد و در صف مردم ایستاد و در مقابل شامورتی بازها ایستاد و نسبت به رفتارهایشان انتقاد کرد: «من حتی اگر هزار مشکل در ایران داشته باشم ترجیح نمی دهم هرگز با تریبون هایی که قصد اصلاح و کمک به مردم ایران را ندارند همصدا شوم».
انتقاد محمدرضا لطفی از هم آوازی شجریان با BBC و VOA
«محمدرضا لطفی» استاد و نوازنده تار و سه تار در گفت وگو با یکی از نشریات زنجیره ای و درباره هم آوایی شجریان با رسانه های معارض در سال ۸۸ گفت: «مطالبی را که شجریان در بیرون مرزها و داخل مرزهای کشورمان مطرح کرده، با مطالبی که من گفته ام و می گویم کاملاً متفاوت است. شجریان از سال ۵۷ و بعد از انقلاب تا امروز بالاترین حجم تولید و بیشترین و موفق ترین کنسرت ها را داشته است. اگر شجریان قبل از انقلاب یک دهم موسیقی تولید کرده بود، بعد از انقلاب صددرصد تولید داشته است. شخص آقای شجریان اگرچه مانند بسیاری از موسیقیدان ها دچار مشکلاتی بوده ولی هیچ وقت برنامه هایش قطع نشده، آثارش منتشر شده، کنسرت هایش برگزار شده و همیشه مجوز گرفته است».
وی در ادامه اظهار داشت: «اولین کنسرت های این مملکت را در شهرستان ها شخص شجریان برگزار کرده است. خاتمی در زمان وزارتش در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در کنسرت اصفهان شجریان حضور داشت. من شخصاً نمی فهمم شجریان به عنوان یک موزیسین موفق که این همه کنسرت داده و کار تولید کرده و آثارش در رادیو و تلویزیون پخش شده و بیش از ۳۰۰ کنسرت خارج از کشور داشته، چرا اکنون اعتراض می کند؟ من این را نمی فهمم. یک وقت شما را برای سالیان دراز محروم کرده اند و با کلی بدبختی یک کنسرت برگزار می کنید و هزارگونه مشکل دارید و اعتراض می کنید؛ اگر چنین شخصی بخواهد روی این مسائل صحبت کند قابل فهم است».
این نوازنده چیره دست تار در ادامه گفت: «ضمن اینکه من اصلا دوست ندارم هنرمندان مان تریبون خودشان را از داخل به خارج از کشور ببرند. به همین دلیل شخص من هرگز با بی بی سی مصاحبه نکرده ام. با صدای آمریکا در طول ۲۵ سال فعالیتم در خارج از کشور به طور مشروط مصاحبه کرده ام». لطفی گفت: «بی بی سی، صدای آمریکا، رادیو بین المللی فرانسه یا سایر رسانه های آن طرفی در ۱۰ سال اخیر مواضع اپوزیسیون به ایران دارند و گاهی اوقات نیز کار را به براندازی حکومت نیز می کشانند. این را ما امروز به طور رسمی می دانیم و آخرین صحبت های وزیر خارجه انگلستان همه موید این رویکرد آنهاست. طبیعی است وقتی امروز رسانه های آن طرفی این امکان را به یک هنرمند می دهند تا بیاید در بی بی سی صحبت کند، حتماً باید در درجه اول اپوزیسیون یا نیمچه اپوزیسیون باشد».
وی ادامه داد: «من حق دارم دوست نداشته باشم به عنوان یک هنرمند در صدای آمریکا و بی بی سی انگلستان که به عنوان ۲ ارگان دولتی مشغول فعالیت هستند، حرف بزنم. من حتی اگر هزار مشکل در ایران داشته باشم ترجیح نمی دهم هرگز در تریبون هایی که قصد اصلاح و کمک به مردم ایران را ندارند همصدا شوم. این سلیقه شخصی من است ولی کسانی که این کار را می کنند اگرچه به آنها انتقاد دارم اما کار آنها را ممنوع نمی دانم. آنها زندگی و مسؤولیت خودشان را دارند ولی باید مسؤولیت را فردی نبینند». این نوازنده سه تار اظهار داشت: «شجریان اگر این مسؤولیت را فردی ببیند، مشکل به وجود می آید. این مسؤولیت و مشکل، یک مشکل اجتماعی عمومی است و حرف ها و گفته ها برای نگرانی از وضعیت موسیقی کشور است اما آنچه از گفته های شجریان در رادیو استرالیا، بی بی سی و صدای آمریکا دنبال کرده ام، تنها در ۱۰ درصد از صحبت هایش به مشکلات موسیقی اشاره داشته است».
لطفی گفت: «من می گویم یک موسیقیدان اول باید دردش خود موسیقی باشد. در این مصاحبه اخیر مصاحبه کننده از ایشان می پرسد «الآن که آلبوم مرغ خوشخوان شما مجوز رسمی گرفته و کنسرت هایتان نیز در ایران اعلام شده مشکلی ندارد، برخورد شما چگونه است؟» شجریان از کنار این مساله رد می شود و جواب قانع کننده ای نمی دهد».
وی ادامه داد: «به نظر من وقتی پهلوان شدید، مسؤولیت شما مسؤولیت یک گروه نیست بلکه مسؤولیت همه ملت را برعهده دارید. در واقع سخن شما باید بازتاب سخن همه ملت ایران باشد. من خودم این مشکلات را بعد از انقلاب داشته ام و بدون اینکه حتی خبر داشته باشم از اسمم کلی سوءاستفاده شده است. به نظرم چنین حرکت هایی بیشتر سیاسی محسوب می شود تا فرهنگی و هنری و این نظر شخصی من است». لطفی گفت: «اما درباره شجریان این مساله کاملاً متفاوت است. شجریان هیچ وقت به دنبال ایجاد یک جریان فرهنگی - هنری مستقل با شرکت همکاران خودش نرفته است. یک شرکت اقتصادی به نام «دل آواز» درست کرده و کار خودش را مانند یک شرکت تولیدکننده انجام می دهد و درآمدزایی خوبی هم از گذشته تا به امروز داشته و دارد».
*روزنامه وطن امروز
ارسال نظر