آیین شب یلدا از زمان ایران باستان و رسومات اصلی آن

همه چیز در رابطه با آیین شب یلدا و رسم و رسومات آن در استان های مختلف را مورد بررسی قرار داده ایم. تاریخچه ی شب یلدا و علت جشن گرفتن در این روز را در امیدنیوز بخوانید.

تاریخ شب یلدا

تاریخ شب یلدا و قدمت آن به حدود هفت هزار سال (یا بیشتر) بازمی‌گردد و تا به امروز یکی از باستانی‌ترین رویدادهای ایران است.

در زمان قدیم که مردم ایران کشاورزی می‌کردند همواره به دنبال رصد حرکات ستارگان و خورشیده بوده‌اند. مردم درک کرده بودند که وجود نور خورشید به نفع و سود کارهایشان از جمله کاشت و رشد محصولات بوده است و با رسیدن فصل پاییز که طی این اتفاق روزها کوتاه‌تر و شب‌ها بلندتر می‌شود، به خاطر کمبود نور خورشید محصولات به خوبی رشد نمی‌کرد و با رسیدن آخرین روز پاییز (۳۰ آذر) به خاطر پایان شب‌های طولانی جشنی برپا و تلاش می‌کردند تا به نحوی شکرگذاری خود را برای نور بیشتر به جا بگذارند.

در زمان قدیم به شب یلدا، شب زایش خورشید می‌گفتند چرا که معتقد بودند که در این روز خورشید دوباره از نو و قدرتمندتر از همیشه متولد می‌شود و تابش نور قوی‌تری را بر مردم به ارمغان می‌آورد. تا به امروز به خاطر ذات شادی‌بخش این روز، نام‌های متفاوتی برای آن در نظر گرفته است، به عنوان مثال یکی از معروف‌ترین آن‌ها «خرم‌روز» است که در دوران کهن اوستایی این نام برای این روز در نظر گرفته شده بود.

برای جشن شب یلدا مردم کهن سعی می‌کردند از خوراک و طعام بر سر سفره‌های خود قرار دهند و به مرور زمان که این جشن همه‌گیرتر شد، مردم سعی کردند که با برگزار کردن جشن‌های همگانی شکرگذاری خود را برای طلوع دوباره آفتاپ پرقدرت بر فراز آسمان بیان کنند.

یکی دیگر از کارهایی که مردم انجام می‌دادند، این بود که از ابتدای غروب به جشن و پایکوبی می‌پرداختند و حین بامداد تا طلوع منتظر آفتاب می‌نشستند و وقتی خورشید طلوع می‌کرد به یک‌دیگر تبریک می‌گفتند و به سمت خانه‌هایشان می‌رفتند و آن روز را کاملا استراحت می‌کردند.

یکی از دلایلی که به شب یلدا، شب چله نیز می‌گویند این است که چله در واژه‌های باستانی به معنای زمستان است و با شروع زمستان، دوره چله بزرگ آغاز می‌شود که به آن چله بزرگ می‌گویند. این دوره بلند از یک دی تا ۱۰ بهمن ماه ادامه دارد و چله کوچک نیز از ۱۰ تا ۳۰ بهمن ادامه دارد و این ایام را چله کوچک می‌نامند.

یکی دیگر از روایت‌هایی که راجع به شب یلدا وجود دارد این است که حضرت مسیح نیز در روز انقلاب زمستان متولد شده است و اگر دقت کرده باشید عید کریسمس و عید یلدا، هر دو در امتداد یک‌دیگر برگزار می‌شوند و مسیحی‌های ایران علاوه بر جشن شب یلدا، جشن کریسمس خود را نیز برگزار می‌کنند.

تا به امروز هیچ منبع دقیق و موثقی وجود ندارد که شب یلدا از چه تاریخ باستانی شروع شده است اما با توجه به کشفیات تاریخی که از ظروف زمان قدیم و جشن‌های یلدا پیدا شده، مشخص است که تاریخ آن حداقل به هفت‌هزار سال پیش باز می‌گردد.

مروری بر تاریخچه شب یلدا

همانطور که می دانید تاریخچه و پیشینه یلدا به زمانهای بسیار گذشته برمیگردد ولی مشخص نیست قدمت دقیق آن به چه زمانی تعلق دارد بسیاری از باستان شناسان هفت هزار سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کرده اند. ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ را به استناد گرفته اند چرا که نقوش حیوانی ماه های ایرانی همچون عقرب و قوچ داخل این ظرف ها هک شده اند البته ناگفته نماند نقوش کشفیات باستان شناسی و کتیبه ها نادرند ولی باستان شناسان بر این باورند که تا 7000 سال پیش نیز میتوان آیین مربوط به شب یلدا را رصد کرد.

با تمام این تفاسیر چیزی که به عنوان شب یلدا به رسمیت شناخته شده است به 500 سال پیش از میلاد برمیگردد و تاریخ وارد شدن آن به تقویم رسمی ایرانیان باستان به زمان داریوش یکم مربوط می شود تقویمی که شامل گاه شماری مصری ها و بابلی ها است.

شب چله (یلدا) از نظر علم نجوم

از آغاز تابستان، هر ‌روز خورشید از جای دیروزش کمی نزدیک‌تر به جنوب طلوع می‌کند. به همین ترتیب موقع غروب هم از جای قبلش، کمی نزدیک‌تر به جنوب غروب می‌کند. این اتفاق، باعث می‌شود که خورشید هر روز از مرکز آسمان به سمت جنوب متمایل‌تر شود و طلوع و غروب زودتر اتفاق بیفتد. نتیجه آن کوتاه شده طول روز و افزایش زمان تاریکی است. در روز یکم دی، خورشید در زمان طلوع به پایین‌ترین حد جنوبیش، یعنی ۲۳٫۵ درجه شرقی می‌رسد. این موقعیت زمین را انقلاب زمستانی می‌نامند. از این روز به بعد، مسیر جابه‌جایی‌های طلوع خورشید، معکوس می‌شود. یعنی نقاط طلوع و غروب از سمت جنوب دورتر می‌شوند و به شمال نزدیک‌تر. به همین ترتیب روز‌ها بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. این رویداد در یکم تیر از نو تکرار می‌شود.

چرا شب یلدا را جشن می‌گیریم ؟

همانطور که اشاره شد باورهای زیادی برای جشن گرفتن شب یلدا وجود دارد. ایرانیان اعتقاد داشتند که تاریکی نماد اهریمن است و برعکس روشنایی نمادی از خیر و برکت است. برای همین این شب را که باعث خروج از تاریکی به روشنایی بود، جشن می‌گرفتند. برخی هم اعتقاد دارند چون یلدا بلندترین شب سال است و از آن به بعد روزها بلندتر می‌شوند و بیشتر می‌توانند کار کنند و خیر و برکت به زندگی شان بیاورند، به همین خاطر این شب را جشن می گرفتند. روزهای بعد از سی ام آذر طولانی‌تر می‌شود که به معنای پیروزی خورشید و روشنایی بر تاریکی است.

آیین شب یلدا در استان های مختلف

آیین شب یلدا در گیلان

یکی از آداب و رسوم گیلانی‌ها در این شب این است که فال هندانه پوس یا همان پوست هندوانه می‌گیرند. این فال به این شکل است که پوست هندوانه را به چهار قسمت تقسیم می‌کنند و آن‌ها را از پشت سر پرت می‌کنند. اگر دو قاچ هندوانه سبز و دو قاچ دیگر سفید بودند، به معنی این است که یعنی نتیجه فال نه خوب است و نه بد. اگر سه قاچ هندوانه سبز باشد و یک قاچ آن سفید، یعنی فال خوب بوده است و برعکس آن یعنی فال بد بوده است. اگر هر چهار قاچ هم سبز باشد یعنی خیلی خوب بوده است و برعکس آن یعنی خیلی بد بوده است.

قزوین

قزوینی‌ها در شب یلدا سفره خاصی به نام شب چره می‌اندازند. در این سفره عناصر خاصی مثل کله قند، هفت نوع میوه (که متشکل از گلابی، خربزه، سیب، هندوانه هستند.) و از طرف داماد برای عروس فرستاده می‌شود. به این سفره خنچه یا خنچه چله می‌گویند. مادربزرگ‌های قزوینی می‌گویند اگر در شب یلدا باران ببارد یعنی ننه سرما گریه می‌کند. اگر برف ببارد، یعنی پنبه‌های لحافش بیرون ریخته‌اند و اگر تگرگ ببارد، یعنی گردنبند مرواریدش پاره شده است.

آیین شب یلدا در اصفهان

در اصفهان فامیل‌ها و خانواده‌ها به خانه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌روند و در کنار کرسی دور هم جمع می‌شوند و شب یلدا را جشن می‌گیرند. با آجیل و میوه از مهمان‌ها پذیرایی می‌کنند، تا پاسی از شب شاهنامه می‌خوانند و فال حافظ می‌گیرند، داستان قدیمی را نقل می‌کنند و به عنوان یکی از رسومی بوده که باعث از بین رفتن کدورت‌ها می‌شده است. تازه داماد‌ها با هدیه‌های فراوان به خانه عروس می‌روند و خوانچه هدیه می‌کنند که در آن کشمش، گردو، بادام، قیسی، برگه گلابی، جوزقند و انجیر و خرما است و میوه هایی مثل انار، هندوانه، سیب، گلابی است.

یکی دیگر از آیین‌هایی که در اصفهان قدیم انجام می‌شده است و به سال‌ها قبل برمی‌گردد، پهن کردن لباس‌ها و رختخواب در هوای آزاد و مقابل نور خورشید است.

تبریز

تبریزی‌ها اعتقاد دارند که خوردن هندوانه باعث می‌شود سرمای زمستان قابل تحمل‌تر شود و اعتقاد دارند که اولین ضربه به هندوانه را باید ریش سفید جمع بزند و با قاچ کردن هندوانه می‌گویند که بلاها را بریدیم.

کهگیلویه و بویراحمد

در کهگیلویه و بویراحمد بزرگان فامیل در یک جا جمع می‌شوند و برای سایر اعضای خانواده داستان‌های افسانه‌ای و طولانی به نام متیل تعریف می‌کنند. این داستان‌ها نسل به نسل از گذشتگان تا به حال نقل می‌شده است. یکی از آیین‌های محبوب در کهگیلویه و بویراحمد این است که برای همسایه های فقیر غذا می‌برند.

آیین شب یلدا در فارس

سفره مردم شیراز مثل سفره هفت سین در نوروز رنگین است. مرکبات و هندوانه برای سرد مزاج ها و خرما و رنگینک برای گرم مزاج ها بر سر سفره حاضر است. حافظ خوانی جزو جدا نشدنی مراسم شب یلدا برای شیرازی‌هاست و مشخص است که این رسم خوب از شیراز رواج یافته است. یکی از مراسمی که در شب یلدا و در میان خانم ها انجام می‌شود فال کلوک است. فال کلوک به این شکل است که هر کس نشانه خاصی را در کوزه می اندازد. سپس یک دختر بچه می‌آید و نشانه‌ای را از داخل کوزه خارج می‌کند و فردی به صورت فال، ترانه‌های محلی را می‌خواند. برخی هم برای این فال از دیوان حافظ کمک می‌گیرند.

مراسم کف زدن یکی از آیین‌هایی است که در خراسان جنوبی برگزار می‌شود. بومیان خراسان جنوبی ریشه گیاهی به نام چوبک را در آب خیس می کنند و بعد از این که آن را چند بار جوشاندند، در ظرفی به نام تغار می‌ریزند. سپس با چوب‌های نازک درخت انار به نام دسته گز مایع به دست آمده را آنقدر می‌زنند تا به صورت کف درآید. کفی که آماده می‌شود را در محیطی سرد قرار می‌دهند. کف آماده شده را با شیره شکر مخلوط می‌کنند و پس از تزیین با مغز گردو و پسته، آن را روی سفره شب یلدا می‌گذارند.

آیین‌های سنتی شب یلدا در یزد

شهر یزد هم آداب و رسوم مخصوص به خود را در شب یلدا دارد. یکی از آیین‌هایی که در شب یلدا در یزد اجرا می‌شود، خوردن آش شولی است. هنگام شب یلدا در یزد افراد یک فامیل در خانه یکی از بزرگان فامیل جمع می‌شوند و به خواندن قرآن و حافظ می‌پردازند و حتی در برخی از خانه‌های قدیمی موسیقی سنتی هم نواخته می‌شود. در این شب اقوام در کنار هم غذاهای سنتی یزدی مثل آش شولی یزدی می‌خورند.

آش شولی یکی از غذاهای مورد علاقه مردم یزد است که در آن سبزیجات معطر قرار دارند و سرکه یکی از مهم ترین مواد تشکیل دهنده این آش سنتی است. مراسم شب چله یا شب یلدا در یزد از روز «انارام» در اواخر آذرماه شروع می‌شود. انار و هندوانه پای ثابت مهمانی‌های شب یلداست و انواع آجیل و میوه‌های خشک و نخودچی و کشمش هم در سفره‌های شب یلدا وجود دارند که آن را سنتی‌تر می‌کنند.

آیین شب یلدا در کرمان

مردم کرمان شب یلدا را تا صبح بیدار می‌مانند و باور دارند با بیدار ماندن، از قارون افسانه‌ای استقبال می‌کنند. آن‌ها باور دارند قارون افسانه‌ای برای شان هیزم می‌آورد تا برکت و ثروت برایشان به ارمغان بیاورد.

آیین شب یلدا در اردبیل

خانواده‌ها در اردبیل دور هم جمع می‌شوند و تا پاسی از شب بیدار می‌مانند و میوه‌هایی مثل هندوانه و انار و پرتقال و تنقلاتی مثل تخمه می‌خورند. ماهی پلو هم از غذاهای معروف این شب است.

کرمانشاه

در کرمانشاه بزرگان داستان‌هایی مثل شیرین و فرهاد، حسین کرد شبستری و رستم و سهراب برای کوچکترها تعریف می‌کنند و زیر کرسی کنار هم شام می‌خورند و سفره‌هایشان را با شیرینی‌های نان پنجره‌ای و کاک تزیین می‌کنند.

چهارمحال و بختیاری

بختیاری‌ها در این شب کدو تنبل‌های بزرگی را آب پز می‌کنند و آن را له می‌کنند و در آش کشک می‌ریزند و شب یلدا آن را می‌خورند. کدو تنبل نماد خورشید در میان قوم بختیاری هاست که تاریکی یلدا را از بین می‌برد.

آیین شب یلدا در لرستان

خوردن غذاهایی مثل نون و پنیر و شیره از معروف‌ترین غذاهای لری است. دید و بازدید از اقوام و فال چهل سرو، فال حافظ از رسومات این شب در لرستان است. لرها تنقلاتی مثل گندم، شاهدانه، کنجد و گردو درست می‌کنند. در این شب گندم شیره هم می‌خورند که در واقع گندم را در شیره می خیسانند و به آن زردچوبه و نمک می‌زنند. بعد از این که مخلوط شد، آن را روی ساج برشته می‌کنند و سپس با بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد تزئین می کنند.

بیشتر مردم فکر می‌کنند تنها برخی شهرهای قدیمی هستند که مراسم شب یلدا دارند ولی شهر تهران از زمان‌های خیلی دور، یکی از قدیمی‌ترین آیین‌های سنتی در شب یلدا را داشته است. در زمان‌های قدیم جشن شب یلدا در تهران با میوه‌های تازه فصل پاییز، میوه‌های خشک تابستان، آجیل مخصوص، شیرینی و هندوانه به صبح می‌رسید.